Подготовка к ЕНТ

Ќазаќстан 1941-1945 жылдардаєы Ўлы Отан соєысы кезінде фашистік Германияныѕ КСРО-єа шабуылы

 

1941 жылы 22 маусымда Фашистік Германия соєыс жарияламастан жасалєан келісімді бўзып, КСРО аумаєына басып кірді. Ўлы Отан соєысы осылай басталды. Гитлерлік Германия осыєан дейін Еуропаныѕ кґптеген мемлекеттерін басып алєан болатын.

Фашистік Германияныѕ негізгі маќсатыныѕ саяси жјне экономикалыќ астары болды. Герман империясы шикізат їшін, азыќ-тїлік базасы ретінде ќуыршаќ мемлекет ќўруды кґздеді.

Ќуыршаќ мемлекет жобасы фашистер жасаєан «Бар-баросса» жоспарында кґрсетілді. Жоспар бойынша фашистер КСРО жерінде Остланд, Украина, Московия, Еділ-Орал, Тїркістан сияќты рейх комиссариаттарын кўруды кґздеді. Жоспарда керсетілген «Їлкен Тїркістан» отарыныѕ ќўрамына Ќазаќстан, Татарстан, Башќўртстан, Орта Азия, Јзірбайжан, Кавказ, Ќырым, Ауєанстан, Шыѕжан кіргізілді.

Фашистер Кеѕес адамдарын ќырып-жою жолына осылай тїсті.

Ал Кеѕес адамдарыныѕ патриоттыќ сезімі, јрине, бўл жоспарєа ќарсы тўра білді. Ќазаќстан халќы Отан ќорєаушылар ќатарына ґзі еркімен жаппай жазыла бастады. Мысалы, Алматы медицина институтыныѕ студенті Мјншїк Мјметова: «Отбасымыздан майданєа жіберетін ешкім жоќ, аєам да, апам да жоќ, сондыќтан ґзімді жіберуді ґтінемін», - деп јскери комитетке ґтініш берді.

Елімізде 2 млннан астам адам міндетті јскери даярлыќтан ґтті.

Майдандаєы Ќызыл Армия ќатарына 1200000-єа жуыќ (1196164) ќазаќстандыќ аттанды. Майданєа ќажетті јскери кадрларды даярлау ісі тылда ќарќынды жїргізілді. Соєыс болып жатќан ґѕірлерден Ќазаќстанєа 27 јскери оќу орны кешірілді. Онда соєысќа ќажетті 16000 јскери офицер даярланды. 42000 ќазаќстандыќ јскери училищеде оќыды.

Бўл јскери оќу орындарынын, тїлектері арасында кейіннен КСРО батыры атанєандар кґп болды.

Мысалы, Шымкент Чугуев јскери авиация училищесінде КСРО-ныѕ їш мјрте батыры И.Н. Кожедуб оќыды.

 

Ќазаќстан экономикасын соєысќа бейімдеу

 

Соєыстыѕ басталуына байланысты ел экономикасын соєыс жаєдайына бейімдеу басталды. Ґскемен ќорєасынмырыш комбинаты, Ќараєанды кемір шахталары сияќты соєысќа ќажетті ґнімдер шыєаратын ґнеркјсіп кўрылыстарын салып аяќтады. Соєыс жїріп жатќан жерлерден жјне майданєа жаќын аймаќтардан 220 зауыт пен фабриканы, кјсіпорынды Ќазаќстанєа кґшіру жїргізілді.

Ґнеркјсіптерді Ќазаќстан жеріне кґшіру екі рет жїргізілді:

1.  1941 жылдыѕ аяєы мен 1942 жылдыѕ басы;

2.  1942 жылдыѕ кїзінде.

Ґнеркјсіп орындары, кјсіпорындар, негізінен, Москва, Ленинград облыстарынан, Украина, Белорусь жерлерінен јкелінді.

Москва ќаласы жјие Москва облысынан кґшірілген кјсіпорындар: Москва авиация жасау зауыты, Урюпа ет консерв зауыты, Дзержинский атындаєы электротехника зауыты, Москва рентген зауыты, №3 Александр радио зауыты, С. Орджоникидзе атындаєы механика зауыты т.б. Жалпы, Ќазаќстанда Москва ќаласы мен облысынан кґшірілген 40 зауыт орналастырылды.

Украинадан Ќазаќстанєа кґшіріліп јкелінген кјсіпорындар:

Харьков электротехника зауыты, Подольск механика зауыты, Запорожье ферроќорытпа зауыты, Днепропетровск вагон жґндеу зауыты т.б. Украина КСР-інен Ќазаќстанєа 70 ґнеркјсіп орны мен жабдыєы јкелінді.

Майданєа жаќын ґѕірлерден Ќазаќстанєа јкелінген жеѕіл тоќыма кјсіпорындарыныѕ саны 53 болды. Мысалы, Киев аяќкиім фабрикасы, Володарский атындаєы тігін фабрикасы, Ивантеев тоќыма фабрикасы т.б.

Ќазаќ КСР-не јкелінген ґнеркјсіптер мен фабрикалар, кјсіпорындар Алматы, Ќараєанды, Шымкент, Петропавл, Семей, Аќтґбе, Орал ќалаларында орналастырылды.

Јрине, Ќазаќстанєа јкелінген кјсіпорындар ете ќиын жаєдайда жўмыс істеді. Ґнеркјсіп орындарымен бірге Ќазаќстанєа майдан ґѕірінен кґптеген мамандар да кґшірілді. Мысалы, тек ќана Донбасстан 3200-ге жуыќ шахтер, 2000-дай ќўрылысшы келді. Майдан ґѕірлерінен келген инженер-техниктер саны 7000-дай болды.

Соєыс уаќытында жўмысшылардыѕ белсенділігі де артты. Олардыѕ соєыс ќажетіне аянбай жўмыс істеуі жеѕіске алєышарт жасады. Кґптеген еѕбек орындарында жўмысшылар аянбай жўмыс істеді. Мысалы, Павлодар кеме жґндеу кјсіпорныныѕ, Шымкент жґндеу кјсіпорныныѕ жўмысшылары.

Соєыс жылдарында Ќазаќстан майданды шикізатпен ќамтамасыз ететін негізгі јскери енеркјсіп базасы болды.

1942 жылы Ќазаќстан КСРО-да ґндірілген кґмірдіѕ 13%-ын, ќорєасынныѕ 85%-ын, молибденнід 60%-ын берді. «Шыєыс Ќоѕырат» кеніші елімізде ґндірілген молибденніѕ 60%-ын берді. Жезќазєан мыс кенішініѕ ќуаты ґсті.

Ауыл шаруашылыєыныѕ жаєдайы ґте ауыр болды. Жўмысшылар саны 600000 адамєа кеміді (1942 жылы).

Ерлердіѕ жаппай майданєа аттануы себебінен 1942 жылы шаруашылыќта јйелдер енбегініѕ їлесі 75%-єа жетті. Соєыстыѕ алєашќы жылдарында ауыл шаруашылыєына 55000-єа жуыќ јйел механизатор даярланып аттанды.

1942 жылы Ќазаќстанда егіс кґлемі алдыѕєы жылмен салыстырєанда 842000 гектарєа кґбейді.

Ќазаќстан майданды малмен жјне мал ґнімдерімен ќамтамасыз ететін негізгі республика болды. Соєыс кезінде Ќазаќстан мал саны жґнінен одаќта Ресейден кейінгі 2-орында болды.

Соєыс жылдарында тылда еѕбек еткен жўмысшылар ерлігі аѕызєа айналды. Георгий Хайдин мыѕдыќшылар ќозєалысыныѕ жетекшілері А. Семиволос пен И. Янкинніѕ јдісін ќолданєан республикадаєы їздік бўрєылаушы болды. Соєыс жылдарында Ы. Жаќаев, Ш. Берсиев, Б. Сомжїрекова, Ким Ман Сам, В.П. Кривич, И.Я. Кудлай есімдері бїкіл елге мјшћїр болды.

 

Майдандаєы ќазаќстандыќтар

 

Соєыстыѕ алєашќы кїндерінен бастап ќазаќстандыќтар барлыќ майданда шайќасты. Олар Отан їшін фашистерге ќарсы баєытталєан ўрысќа аянбай кірісті. Ќазаќстанда ўйымдастырылєан кґптеген јскери бґлімдер майданєа жіберілді. Брест ќамалын ќорєаушылар арасында В. Фурсов, Ќ. Тўрдиев сияќты ќазаќстандыќтар болды. 1941 жылы 24 маусымда ќазаќстандыќ 219-атќыштар полкі Шяуляй ќаласыныѕ (Литва) тїбінде соєысќа кірісті. Бўл полк азамат соєысы жылдарында ќўрылєан болатын. Дивизия комиссары ќазаќстандыќ Е.П. Рыков Полтава жерінде ерлікпен ќаза тапты. Танк јскерлерін басќарєан генерал-майор К.А. Семенченко фашистерге Ќарсы шайќаста керсеткен ерлігі їшін КСРО батыры атанды.

 

Ќазаќстандыќтар Москва їшін шайќаста

 

Ќызыл Армия Москва тїбінде гитлерлік басќыншыларды алєаш рет жеѕді. Бўл жеѕісте ќазаќстандыќтардыѕ їлесі де кґп болды. Ќазаќстандыќ генерал-майор И.В. Панфилов пен комиссар А.С. Егоров басќарєан 316-атќыштар дивизиясыныѕ аты аѕызєа айналды. Бўл ди-визия 1941 жылы 26 ќазаннан 18 ќарашаєа дейін ерлікпен жауєа ќарсы шайќасты. 1941 жылы 18 ќарашада И.В. Панфилов ерлікпен ќаза тапты. Бўл дивизияныѕ политругі В.Г. Клочковтыѕ: «Россия - кеѕ-байтаќ, бірак, шегінерге жол жоќ, артымызда - Москва», - деген сґзі бїкіл майданєатарады. Кейіннен «28 панфиловшы» ерлігі аѕызєа айналды. Панфиловшы, ротаныѕ саяси жетекшісі, ќазаќстандыќ КСРО батыры П.Б. Вихрев те ерлікпен ќазатапты.

Бауыржан Момышўлы басќарєан батальон жаумен болєан шайќаста ерліктіѕ тамаша їлгісін кґрсетті. Москва облысыныѕ Бородино селосыныѕ тїбінде неміс штабына басып кіріп, немістердіѕ кезін жойєан Т. Тоќтаровќа Кеѕестер Одаєыныѕ батыры атаєы берілді.

М. Єабдуллин басќарєан автоматшылар тобы да ерекше ерлік кґрсетіп, жау танкілерініѕ бірнешеуін жойды. М. Єабдуллинге Кеѕестер Одаєы батыры атаєы берілді.

Бородино селосыныѕ тїбінде Амангелді Имановтыѕ ўлы Рамазан Амангелдиев 13 фашистіѕ кґзін жойды.

Фашистердіѕ Москва тїбінде жеѕілуі, яєни «Блицкриг» жоспарыныѕ кїйреуі жеѕістіѕ бастамасы, Ўлы Отан соєысындаєы тїбегейлі бетбўрыс болды.

 

Ќазаќстандыќтар Ленинград їшін шайќаста

 

Ленинград ќаласын ќорєауєа Ќазаќ КСР-де ќўрылєан 310-атќыштар дивизиясы мен 314-дивизия алєашќы кезеннен ќатысты.

Ленинград їшін шайќаста ќазаќ жауынгері Сўлтан Баймаєанбетов кеудесін оќќа тґсеп, Александр Матросовтыѕ ерлігін ќайталады. Ол Кеѕестер Одаєыныѕ батыры атанды.

Балтыќ флотында кґптеген ќазаќстандыќтар жауєа ќарсы ерлікпен шайќасты. Мысалы, «Киров» крейсерінде 156 ќазаќстандыќ болєан. Ќазаќстаннан барєан јскерлердіѕ 30%-дан астамы Ленинград тїбіндегі шайќасќа ќатысты. Рота командирі Ќойбаєаров ґз бґлімшесімен неміс окоптарына басып кіріп, ґшпес ерлік жасаєан. Одан басќа Ленинград тїбінде Дїйсенбай Шыныбеков, С. Жылќышев, Г.П. Зубков т.б. ќазаќстандыќтар ерекше ерлік керсетті.

1941 жылы ќыркїйекте ќазаќтыѕ ўлы аќыны Жамбыл Жабаевтыѕ ленинградтыќтарєа арнап жазєан «Ленинградтыќ ґренім» жыры фашистердіѕ ќоршауындаєы ќаћарман ќала халќына, оны ќорєаушыларєа їлкен рухани дем берді.

 

Ќазаќстан - майдан арсеналы

 

Алєашында Ресей мен Украинадаєы ґнеркјсіп орындары, кґмір кен орындарыныѕ, электр станцияларыныѕ гитлерлік армия ќолына ґтуі майдан їшін ќатер болып тґнді.

Осыєан байланысты Ќазаќстанды ірі јскери, экономикалыќ база ќылып, ондаєы ґнеркјсіп орындарыныѕ ќуатын арттыру маќсатында кґптеген шаралар ќолданылды.

1942 жылы Мемлекеттік Ќорєаныс Комитеті Ќараєандыда кґмір ендіру ісін арттыру жґнінде шаралар ќолдану туралы ќаулы шыєарды. Ќараєанды шахтасына мемлекетіміз жан-жаќтан ќолдау керсете бастады. Ембіде мўнай ґндіру ісіне де кґп кґѕіл бґліне бастады. Гурьевте мўнай ґндеу зауыты салынды. Ембіге Јзірбайжаннан 400-ге жуыќ мўнайшы келді. Ембіде жјне «Аќтґбенефть» кјсіпшілігінде майдан ќажетіне артыќ мўнай ґндірілді.

1943 жылы Мемлекеттік Ќорєаныс Комитетініѕ шешімімен Ќараєанды металлургия зауыты салына бастады.

1943 жылы Аќтґбе ферроќорытпа зауыты іске ќосылып, алєашќы ґнімін бере бастады.

Балќаш пен Алтайдаєы тїсті металлургиялыќ кјсіпорындардыѕ ќуатын арттыру туралы шешім ќабылданды.

1943 жылы Жезќазєан комбинаты іске ќосылды. Бўл ґнеркјсіп орны да ќўрылєан кїннен бастап майдан ќажеті їшін еѕбек етті. Ауыл шаруашылыєы да майдан ќажеті їшін жўмыс істеді. 1943 жылы егістік кґлеміне 775000 гектар жер ќосылды. Ауыл шаруашылыєында еѕбек еткен Ыбырай Жаќаев, Шыєанаќ Берсиев, Ким Ман Сам есімдері соєыс жылдарында белгілі болды. 1943 жылы Ш. Берсиев бастаєан тары јсірушілер јр гектардан 201 центнер ґнім алып, јлемдік рекорд жасады. Ал Сырдария жерінде Ы. Жаќаев кїріштіѕ јр гектарынан 1260 пїт ґнім алды.

Павлодарлыќ јйел А. Дацкова јр гектардан 52 центнер ґнім алды. Республикадаєы барлыќ кјсіпорын жўмысшылары «жеѕіс ќорына» ґз їлестерін ќосты.

1944-1945 жылдары Ќазаќстанда Белоусов байыту фабрикасы, Текелі ќорєасын-мырыш комбинаты, Гурьев мїнай ґѕдеу зауыты сияќты кјсіпорындар іске ќосылды.

 

Ќазаќстан - Сталинград майданыныѕ еѕ жаќын тылы

 

1942 жылы Сталинград тїбінде ќиян-кескі шайќас басталды. Ќазаќстанныѕ батысы Сталинград облысымен 500 шаќырым шектесіп жатќандыќтан, соєыстыѕ оты Батыс Ќазаќстан ґѕірін ќамтыды.

1942 жылы кїзде Каспий аумаєында соєыс жаєдайы енгізілді.

1942 жылы 1 ќыркїйекте Гурьевте ќорєаныс комитеті ќўрылды. Гурьев жерінде жау ўшаєы пайда болєаннан кейін, 1942 жылы 10 ќыркїйекте Гурьев облысыныѕ барлыќ жерінде ќатайтылєан арнайы ќорєаныс жїйелері ўйымдастырылды. 1942 жылы 15 ќыркїйекте Гурьев облысында соєыс жаєдайы мен ќатерлі жаєдай енгізілді.

Кешікпей ќазан айында Орал јуе шабуылынан ќорєанатын майдан ґѕіріне айналды. 1942 жылы 9 ќазанда Ќазаќ КСР їкіметі Сталинград майданыныѕ еѕ жаќын тылы Ќазаќстан екенін, сондыќтан бўдан артыќ шегінетін жер жоќ екенін айтып, Сталинградты ќорєаушы жерлестеріне їндеу тастады.

Батыс Ќазаќстан жерінде 6 ќорєаныс шебі, Сайхан, Орда, Чапаев, Тайпаќ аудандарында арнайы аэродромдар салынды. Аќтґбе облысында да ќорєаныс ќўрылыстары салынды.

Сталинград майданыныѕ кґптеген јскери бґлімдері, материалдыќ, техникалыќ базалары Батыс Ќазаќстанда орналастырылды. Орал ќаласында јскери байланыс торабы орналасты. Батыс Ќазаќстан жерінде 20-єа жуыќ јскери госпиталь жўмыс істеді. Гитлерлік ўшаќтар Сайхан, Жјнібек, Шўѕєай станцияларына шабуыл жасап, 7 млн сом шыєын келтірді.

Сталинград майданын барлыќ жаєынан Ќазаќстан ќамтамасыз еткен. Осында кґптеген јскери техника жґндеуден ґтті. Мысалы, бір єана Аќтґбеде ай сайын 30 ўшаќ ќўрастырылды. Каспий бассейнінде орналасќан Гурьев майданы Орта Азиямен, Кавказбен байланыстыратын негізгі кґпірге айналды. Ќазаќстан жерінде ќўрылєан 292, 387-атќыштар дивизиясы, 81-атты јскер дивизиясы т.б. Сталинградты ќорєауєа ќатысты. Сталинград тїбінде кґптеген ќазаќстандыќтар ерліктіѕ небір тамаша їлгісін кґрсетті.

Жамбылдыѕ ўлы Алєадай Сталинград тїбінде ерлікпен ќаза тапты. Г. Сафиуллин, М.А. Баскаков сияќты азаматтардыѕ басќарєан јскери бґлімдері жауды талќандау барысында кґп їлес ќосты. Кеѕестер Одаєыныѕ батыры, ќараєандылыќ ўшќыш Нїркен Јбдіров ґз ўшаєын жаудыѕ јскери базасына ќўлатып, Гастеллоныѕ ерлігін ќайталады.

Сталинград тїбінде ќазаќстандыќтар Ќ. Сыпатаев пен А.А. Бельгин ґздерініѕ ерлігі нјтижесінде Кеѕестер Одаєыныѕ батыры атаєына ие болды. Ќазаќстандыќ Т.С. Позолотин басќарєан 17-гвардиялыќ танк полкі Еділ жаєасындаєы ірі операцияларда шешуші рґл атќарды. Сталинград шайќасы соєыс тарихында ерекше орын алды. Гитлерлік басќыншылардыѕ Сталинград тїбіндегі жеѕілуі олардыѕ соєыстаєы таєдырыныѕ шешілу уаќытын жаќындата тїсті.

 

Азат етушілер баєыты – Батыс

 

Кеѕестер Одаєыныѕ жерін фашистерден тазарта отырып, Ќызыл Армия батысќа ќарай бет алды. Оныѕ ќўрамында кґптеген ќазаќстандыќтар болды. Еліміздіѕ батысындаєы Украина, Белоруссия, Молдавия, Балтыќ жаєалауындаєы елдерді азат етудіѕ маѕызы зор болды. Бўєан ќазаќстандыќтар да ґз їлестерін ќосты. Украина жерінде ерлікпен ќаза тапќан Јбу Досмўхаметовке Кеѕестер Одаєыныѕ батыры атаєы берілді.

Украинада Днепр маѕындаєы соєыста Г. Айтыќов пен Ќ. Аухадиев те Кеѕестер Одаєыныѕ батыры атаєына ие болды. Ал сол Днепрдегі соєыста Жјнібек Елеусізов ґз ерлігімен кґзге тїсті. 18 жастаєы ќазаќстандыќ Кеѕестер Одаєыныѕ батыры болды.

Ќызыл Армия ќўрамындаєы ќазаќстандыќтар Польша мен Венгрияны, Болгария мен Чехословакияны, Австрияны фашистерден азат етуде ґз їлестерін ќосты. А.С. Егоров, З.У. Ќўсайынов Еуропадаєы ќарсыласу ќозєалысына ќатысып, Кеѕестер Одаєыныѕ батырлары атанды.

Партизан ќозєалысы да кеѕ ґріс алды. Ќазаќстандыќ партизандар: Ќ. Ќайсенов (жазушы), Ж. Аєаділова, П. Семенова, Ј. Шјріпов, У. Оразбаев, Т. Жўмабаев, В. Шаруди, Ж. Саин (жазушы), Н.В. Зебницкий т.б. Жалпы, 3500-ден аса ќазаќстандыќ партизан жау тылында соєысты. Ќазаќстандыќ партизан Ж. Сўраншиев Белорусь жерінде «Ўшќын» партизан отрядыныѕ ќўрамында болды.

1945 жылы Ќызыл Армия фашистердіѕ «Висла», «Оѕтїстік», «Орталыќ», «Солтїстік» јскери округтерін жеѕді. Германияныѕ кґптеген жерін 1945 жылы сјуір айына дейін КСРО ќарулы кїштері басып алды. 1945 жылы 16 сјуірде Ќызыл Армия шешуші «Берлин» операциясын бастады. Бўл операцияєа 3 млн 500000 жауынгер, 10800 јскери ўшаќ, 52000-нан астам зеѕбірек, 7750 танк ќатыстырылды.

1945 жылы 2 мамырда Ќызыл Армия Берлинді толыќ басып алды.

1945 жылы 8 мамырда Германияныѕ жоєарєы командованиесі жеѕілгенін мойындап, актіге ќол ќойды.

 

Соєыстыѕ аяќталуы

 

Ўлы Отан соєысы осылай Кеѕестер Одаєы жеѕісімен аяќталды. Шешуші «Берлин» операциясына кґптеген ќазаќстандыќтар ќатысты. Кеѕестер Одаєыныѕ батыры С. Нўрмаєанбетов Берлин їшін шайќаста јскери бґлімніѕ бірін басќарды. Ол ЌР Ќорєаныс министрі ќызметін атќарды. «Берлин» операциясына Т. Бигелдинов, X. Ќайдауов, 3. Тўрарбеков, X. Кґбеков, А. Еремеев т.б. ќатысты.

Р. Ќошќарбаев жјне Г. Булатов рейхстаг тґбесіне жеѕіс туын тікті. Рейхстагќа ту тіккендер ќатарында ќазаќстандыќ Х. Мјденов пен Р. Ќаражанов та болды.

Ќазаќстандыќтар осылай Ўлы жеѕіске ґз їлестерін аямай ќоса білді.

500-дей ќазаќстандыќ Кеѕестер Одаєыныѕ батыры атаєына ие болды. Оныѕ 98-і ќазаќ.

Т. Бигелдинов, Л.И. Беда, И.Ф. Павлов, С.Д. Луганский екі мјрте Кеѕестер Одаєыныѕ батыры атанды. Барлыєы ўшќыш болєан бўлар 200-ден астам јуе шабуылына ќатысќан. Ўшќыш И.Н. Кожедуб їш мјрте Кеѕестер Одаєыныѕ батыры атанды.

Кеѕестер Одаєыныѕ батыры атаєын алєандардыѕ ішінде ќос ќазаќстандыќ ќазаќ ќыздары Мјншїк Мјметова мен Јлия Молдаєўлова болды. М. Мјметова пулеметші, ал Ј. Молдаєўлова мерген болды.

Ўлы Отан соєысында КСРО 27 миллион адамынан айырылды. 600000-єа жуыќ ќазаќстандыќ майданда шейіт болды. 

 

Жапон милитаристеріне ќарсы соєыстаєы ќазаќстандыќтар

 

Квантунь армиясына ќарсы соєысќа ќазаќстандыќ жауынгерлер де ќатысты. Ќиыр Шыєыстаєы соєысќа Аќтґбеде ќўрылєан 292-атќыштар дивизиясы ќатысып, ерекше ерлік кґрсетті. 2027 ќазаќстандыќ ордендер мен медальдарєа ие болды. 1945 жылы 10 тамызда ќазаќстандыќ ўшќыш М. Янко Гастеллоныѕ ерлігін ќайталады.

Жапонияныѕ тізе бїгуімен II дїниежїзілік соєыс аяќталды.

Соєыстыѕ аяќталуы, фашистік режимді ќўлату баєытында еѕ алдымен КСРО шешуші рґл атќарды. Оныѕ ішінде Ќазаќстанныѕ їлесі зор болды.

 

Майданєа жјне азат етілген ауданєа кґмек

 

Ќазаќстан халќы майданды јскери техникамен жабдыќтауда кґп кґмек кґрсетті. Шымкент теміржол комсомолдарыныѕ бастамасымен жастар ќаржы жинап, 1942 жылы Сталинград майданына «Ќазаќстан комсомолы» деген 45 танк жасап жіберді.

Ќазаќ КСР-де соєыс жылдары «Кеѕестік Ќазаќстан», «Ќазаќстан мўнайшысы», «Тїркісібші» т.б. танк колонналары мен авиация эскадрильялары дайындалды. Ол їшін халыќ ерікті тїрде 480 млн сом жинады. Оќушылар 4 млн сом ќаржыны «Ќазаќстан пионері» танк колоннасына жинаса, С.М. Киров атындаєы ЌазМУ студенттері «Кеѕестер студенті» танк колоннасына 600000 сом жинады. «Ќазаќстан комсомолы» ўшаєын жасауєа жастар 3 млн сом ќаржы жинады. Алматылыќтар 1943 жылы Кеѕестер Одаєыныѕ батыры С. Луганскийге 400000 сомєа жаѕа ўшаќ жасап берді.

Сталинградтаєы «Красный Октябрь» зауыты мен трактор зауытын Ќазаќстан комсомолы ґз ќамќорлыєына алды. 1943 жылы 1439 комсомол мїшесі аталєан зауыттарды ќалпына келтіру їшін аттанды. Соєыстан ќатты, зардап шеккен 12 ќала мен 45 ауданды Ќазаќстан еѕбекшілері ќамќорлыєына алды. Соєыстан ќатты ќираєан аудандарды ќалпына келтіру жолында Ќазаќстан халќы ґте кґп кґмек кґрсетті.

 

Єылым мен мјдениет – майданєа

 

Соєыс жылдарында экономиканы соєысќа бейімдеу маќсаты мен КСРО Єылым академиясы жанынан «Орал, Батыс Сібір, Ќазаќстан ресурстарын ќорєаныс ќажетіне жўмылдыру жґніндегі комиссия» ќўрылды. Комиссия ќўрамында А.А. Байков, В.Л. Комаров, В.К. Обручев сияќты єалымдар болды. Сонымен ќатар Ќазаќстан жерінде Л.С. Берг, С.Н. Бернштейн, Н.Д. Зелинский, Л.И. Мендельштан, А.Н. Бах т.б. академиктер жўмыс істеді.

Академик А.С. Орлов соєыс жылдарында орысша-ќазаќша сґздік ќўрастырып, «Батырлар жыры» атты еѕбек жазды. Алматыєа майдан ґѕірінен 20-єажуыќ єылыми-зерттеу мекемесі кґшіріліп жўмыс істеді. КСРО Єылым академиясыныѕ ќазаќ филиалы да соєыс мўќтажына жўмыс істеді. Майдан ќажетіне байланысты сирек металды зерттеу ісінде Ќ.И. Сјтбаев кґп еѕбек сінірді. 1942 жылы Ќ.И. Сјтбаевќа Жезќазєан мыс кен орындарын зерттеу еѕбегіне байланысты Мемлекеттік сыйлыќ берілді. Ќазаќстанда орналасќан Москва авиация, алтын жјне тїсті металдар институттары, Киев университеті ерекше екпінді еѕбек етті. Соєыс жылдарында Ќазаќстанда ашылєан жоєары оќу орындары: Алматы шет тілдер институты, Шымкент технология институты, дене шыныќтыру институты т.б.

90-єа жуыќ аќын, жазушы майдандаєы жауынгерлер ќатарында болды.

Соєыс жылдарында Ж. Жабаев «Ленинградтыќ ґренімді», Ж. Саин ґлендер жинаєын, Ќ. Аманжолов «Аќын ґлімі туралы аѕызды», С. Мўќанов «Ґмір мектебін», М. Јуезов «Абай» роман-эпопеясыныѕ I кітабын жазды. А. Толстой Ќазаќстан жерінде болєанда, «Иван Грозный» кітабын жазды.

Майдан ґѕірінен Ќазаќстанєа 23 кґркемґнер ўйымы кґшірілді.

1941 жылы Ќазаќстанєа «Мосфильм», «Ленфильм» киностудиялары кґшіріліп јкелінді. Бўл киностудиялар Алматы киностудиясымен бірігіп, екі жыл ішінде 23 кинокартина тїсірді. Олардыѕ ішінде «Партизандар», «Екі жауынгер», «Георгий Сакадзе» сияќты танымал кинокартиналар бар.

Соєыс жылдарында Алматыда актерлерді даярлайтын бїкілодаќтыќ мемлекеттік кинематография институты жўмыс істеді. Киностудиялар М. Јуезов, Г. Мїсірепов т.б. жазушылардыѕ кґмегімен «Абай јндері», «Жауынгер ўлы», «Саєан майдан», «8-гвардиялыќ» сияќты картиналарды тїсірді. Ќазаќстанда ќўрылєан 11 концерт бригадасы майданда ґнер кґрсетті. Соєыс жылдарында єылым мен мјдениет майдан ќажетіне осылай аянбай ќызмет етті.

 

Соєыс жылдарындаєы ўлтаралыќ ќатынастар

 

Соєыс жылдарында майдан ґнірінен басќа ўлт ґкілдерін Шыєысќа кґшіру жїргізілді. Ќазаќстанєа соєыс жылдары 532 мыѕ адам кґшіп келді.

Орал мен Сібірдегі ќорєаныс ќўрылысын салуєа республикамыздан 700000 адам ќатысты. Онын, 200 мыѕы ќазаќтар болды. Соєыс кезінде Ембіде, Кенді Алтайда, Ќоѕырат кеніштерінде чешендер мен ингуштар еѕбек етті.

Соєыстыѕ алдында Ќазаќстанєа 102000 поляк, Ресейдегі ґмір сїруін тоќтатќан автономиялы неміс облысыныѕ таратылуына байланысты 360000 неміс кїшпен јкелінді. Бўдан басќа ќиын уаќытта чешен, ингуш, балќар, ќырым татарлары т.б. ўлт ґкілдері Ќазаќстанєа кґшірілді. 1946 жылєы деректер бойынша, Ќазаќстанєа барлыєы 890698 адам кґшіріліп орналастырылєан.

Бўл жаєдайлар Ќазаќстанды кґп ўлтты мемлекетке айналдырды. Ќазаќ елі осылай ќиын-ќыстау уаќытта талай ўлт ґкілдеріне пана бола білді.