Ќазаќ АКСР-ныѕ ќўрылуы

Ќазаќ АКСР-ныѕ ќўрылуы

Ќазаќ революциялыќ комитеті

1919 жылы 10 шілдеде В.И. Ленин «Ќазаќ ґлкесін басќару жґніндегі революциялыќ комитет ќўру туралы» декрет ќабылдады.

Ќазревком ќўрамына Семей, Аќмола, Орал, Торєай облыстары, Астрахань губерниясыныѕ шыєыс бґлігі кірді. Ќазревком тґраєасы С. Пестковский болды. Мїшелері: А. Байтїрсынов, Ј. Жангелдин, Ј. Јйтиев, Б. Ќаратаев, С. Сейфуллин, С. Мендешев, М. Сералин, В.А. Радус-Зень-ковичт.б. 1920 жылы 9 наурызда Ќазревком «Алашорда» їкіметін таратты. Ќазревкомныѕ їнќаєазы «Ўшќын» газеті болды.

1920 жылы 20 тамызда РКФСР ќўрамындаєы «Автономиялы Ќазаќ Кеѕестік Социалистік Республи-касын ќўру туралы» декрет ќабылданды. 1920 жылы 4 ќазанда Орынбор ќаласында Ќазаќ АКСР Кеѕестерініѕ съезі ґтгі. Ќазаќ АКСР Орталыќ АтЌару Комитетініѕтґраєасы С. Мендешев, ал Ќазаќ АКСР-ныѕ Халыќ Комиссарлар Кеѕесініѕтґраєасы В.А. Радус-Зенькович болды. Съезде «Ќазаќ АКСР еѕбекшілері кўќыќтарыныѕ декларациясы» ќабылданды. «Декларацияда» Ќазаќ АКСР-ныѕ мемле-кеттік басќару органдары, азаматтардыѕ кўќыќтары мен міндеттері айќындалды.

Ќазревком мїшелері

С. Меѕдешев (1882-1937)

1912 жылы коммунистік партия мїшесі, Бґкей губерниялыќ атќару комитетініѕ тґраєасы;

1919 жылы Ќазревком тґраєасынын, орынбасары;

1920-1925 жылдары Ќазаќ АКСР Атќару Комитетініѕ тґраєасы;

1937 жылы репрессия ќўрбаны болды.

Ј.Жангелдин (1884-1953)

1915 жылы коммунистік партия мїшесі;

1916 жылы ўлт-азаттыќ кґтеріліс басшыларыныѕ бірі, Торєай јскери комиссары;

1918 жылы Торєай облыстыќ Кеѕесі атќару комитетініѕ тґраєасы;

1918 жылы Ќазревком тґраєасыныѕ орынбасары.

А. Байтурсынов (1873-1937)

«Алаш» партиясын ќўрушылардыѕ бірі,

«Ќазаќ» газетініѕ редакторы.

1919 жылдан Ќазревком мїшесі, оку министрі.

А. Байтїрсынов - жазушы, аудармашы, тїрколог, лингвист єалым.

1937 жылы репрессия ќўрбаны болды.

Ќазаќстан жаѕа экономикалыќ саясат жылдарында ЖЭС-ке кґшу

Империалистік, азаматтыќ соєыс Ќазаќстан халќыныѕ шаруашылыєына ауыр шыєын јкелді. Мемлекеттіѕ 250 кјсіпорны єана жїмыс істеді (барлыєы 307).

Мўнайдыѕ ґндірілуі 4 есеге, Ќараєанды кґмірініѕ ендірілуі 5 есеге ќысќартылды. Шаруашылыќ ґнімініѕ 6,3%-ы єана ґнеркјсіптін, їлесінде болды. 29,9 млн мал-дан 16,3 млн мал єана ќалды.

1921 жылы наурызда коммунистік партияныѕ X съезі азыќ-тїлік салєыртынан азыќ-тїлік салыєына, јскери коммунизмнен жаѕа экономикалыќ саясатќа кґшу жґнінде ќаулы шыєарды.

ЖЭС-тіѕ мјні

1. Саясатта бір партиялыќ-тоталитарлыќ режим.

2. Экономикада јкімшілік-нарыќтыќ шаруашылыќ. 1921 жылы маусымда Ќазаќстанда жаѕа экономи-

калыќ саясатќа кґшу туралы шешім ќабылданды.

Ашаршылыќпен кїрес

Жаѕа экономикалыќ саясатќа кґшу барысында ќиыншылыќтар кґп болды.

1921 жылы жаз айларында Ќазаќстан жерінде ќўрєаќшылыќ кесірінен ашаршылыќ басталды. Республика халќыныѕ 1/3-і аштыќќа ўшырады.

Ашыќќандар саны:

1921 жылы ќарашада 150800 адам,

1922 жылы наурызда 2303200 адам болды. Ашыќќан адамдар Орынбор, Орал, Бґкей, Ќостанай,

Аќтґбе губернияларында кґп болды.

Аштыќтыѕ таєы бір себебі азыќ-тїлік отрядтарыныѕ ауыл шаруашылыќ ґнімдерін алып кетуі болды. Ауыл шаруашылыќ ґнімдерін Москва, Петроград, Ќазан, Са-марасияќты орталыќ ќалаларєа жіберді. Мысалы, Семей, Аќмола губернияларындаєы ауыл шаруашылыќ ґнім-дерініѕ 80%-ын алып кетті.

Кеѕес ґкіметі Ќазаќстандаєы аштыќќа ўшыраєан халыќќа кґмек кґрсете бастады:

- БОАК егінніѕ ґнімі аз ґѕірлердегі халыќты азыќ-тїлік салыєынан босатты;

- 1921 жылдыѕ 14 маусымында кґшпенді, жартылай кґшпенді халыќ ет салыєынан босатылды;

- 1922 жылы 4 тамызда Ќазаќстанєа ауыл шаруашы-лыќ техникасын сатып алу їшін 25 млн сом, мал сатып алу їшін 2 млн 131 мыѕ сом бґлінді;

- Тїркістан їкіметі ашыќкдн адамдарєа 2 млн пўт астыќ беріп, 20 мыѕдай аштыќќа ўшыраєан халыќты ќабылдады.

Жер-су реформасы

1921 жылы сјуірде бїрынєы казактарєа берілген жерді ќазаќтарєа ќайтару туралы декрет нјтижесінде Ертіс ґѕірінен 177000 десятина жер ќазаќтарєа берілді.

1921 жылы Жетісуда жер-су реформасы жїргізілді. Нјтижесінде 460 мыѕ десятина жер ќайтарылды.

1921 жылы ќўрылєан кедейлердіѕ «Ќосшы» одаєы жер реформасын жїргізуге ат салысты.

Жер-су реформасын жїзеге асыру жолында С. Меѕ-дешев, Ј. Жангелдин, С. Сейфуллин кґп еѕбек сіѕірді.

1921-1922 жылдардаєы жер-су реформасы ескі жїйені жойды.

ЖЭС-тіѕ ќиындыќтары мен табыстары

Еѕ алдымен салыќ мґлшері жеѕілдеді. Мысалы, 1927-1928 жылдары ґнімніѕ 1 /13-і салыќ ретінде алынды, салыќтыѕ ауыртпалыєы байлардыѕ мойнына тїсті.

Салыќтан жиналєан ќаражат аєарту, мјдениет, ґнер-кјсіп салаларынат.б. жїмсалды.

Мемлекет халыкка ауыл шаруашылыќ техникасын сатып алуєа кґмектесті. Мысалы, 1924-1925 жылдары 415 трактор сатып алынды. Ќазаќстанныѕ егістік кґлемі 1928 жылы 4 млн гектарєа жетті. 1928 жылы мал саны 41 млнболды.

ЖЭС нјтижесінде республикада 650 ауыл шаруашы-лыќ артелі мен 103 коммуна жїмыс істеді.

Ґнеркјсіп саласында да біраз ґзгерістер болды. Респуб-ликада аса ірі «Атбасцветмет», «Эмбанефть», «Алтайполи-металл» трестері ќўрылды.

Олардыѕ ќўрамына республиканыѕ ірі ґнеркјсіп орындары кірді.

Ґнеркјсіті калпына келтіру кезещ республикада 1928 жы-лы аяќталды.

Ќазаќ Кеѕес мемлекетін ќўру їшін ќазаќжерлерін бір республикаєа біріктіру ќажеттілігі туды.

Ќазаќ жерлерініѕ ЌазАКСР ќўрамына біріктірілуі

1920 жылы 7 шілдеде Орынбор ќаласы Ќазаќстан ќўрамына енгізілді.

1920-1924 жылдары Орынбор ќаласы Ќазаќ АКСР-ныѕ астанасы болды.

1920 жылы 9 тамызда БОАК мјслихатында Ќазаќстан территориясы туралы мјселе ќаралды.

Сонымен Ќазаќ АКСР кїрамына кірген жерлер:

1. Семей облысы - Ґскемен, Семей, Зайсан, Павлодар, Ќарќаралы уездері;

2. Аќмола облысы - Кґкшетау, Аќмола, Атбасар, Петропавл уездері;

3. Торєай облысы - Ќостанай, Ырєыз, Торєай, Аќтґбе уездері;

4. Оралоблысы- Гурьев, Ілбішін, Темір, Орал уездері;

5. Бґкей Ордасы, Маѕєыстау уезі - Красноводск уездерініѕ Адай болысы, Астрахань губерниясыныѕ бір бґлігі.

Ќазаќстанныѕ оѕтїстік ґѕірініѕ казаќ мемлекетіне ќосылуы кґп ўзамай аяќталды.

Ќазаќстан ќўрамына кірген жерлер: Сырдария облысыныѕ Аќмешіт, Тїркістан, Ќазалы, Шымкент, Јулиеата уездері, Ташкент, Мырзашґл уездерінщ біраз жерлері; Жетісу облысыныѕ Алматы, Лепсі, Жаркент, Ќапал уездері.

Республика жер кґлемі 2,7 км². Республика халќы 5 млн 230 мыѕ адам. Республика халќыныѕ 61,3%-ы ќазаќтар болды.

Ќоєамныѕ саяси ґмірі

Коммунистік партияныѕ беделі ґсті. 1925 жылы ґлкелік V партия конференциясы болды. Ауыл тўрєындарын партия ќатарына кіргізу ісі ґріс алды. 1927 жылы 1 ќаѕтарда коммунистік партияєа мїше шаруалардыѕ саны 16854 адам болды.

1932 жылы коммунистік партияныѕ ќалыптасу кезеѕі аяќталды.

Біраќ коммунистік партия бірте-бірте јміршіл жїйемен жўмыс істей бастады.

1921 жылы шілдеде Орынбор ќаласында жастар ўйымы Ќазаќстан комсомолыныѕ бірінші съезі ґтті. Ќазаќ комсомолыныѕ ўйымдастырушы кґшбасшысы Єани Мўратбаев болды. Тїркістан комсомол ўйымыныѕ тґраєасы, комсомолдыѕ шыєыс бґлімініѕ меѕгерушісі Єани Мўратбаев 23 жасында дїниеден ґтті. Ќазаќстан жастар ўйымыныѕ жўмысына Ќ. Тјштитов, М. Тґлепов, Ф. Рузаев белсене ќатысты.

1921 жылы 1 ќаѕтарда Ќазаќстан кјсіподаќ ўйымы ќўрылды.

Ќазаќстан Орталыќ Атќару Комитетініѕ беделі кїшейді. ЌОАК бір жылдыќ мерзімге сайланды. Бўрынєы їстем тап ґкілдері мен діни ќызметкерлер сайлау ќўќыєынан айырылды.

Ќалыѕмал мен моногамияєа (кґп јйел алу), јмеѕгерлікке тыйым салу туралы ќаулы ќабылданды.

Ќазаќстанда јйелдер ќозєалысын дамыту баєытында А. Оразбаева, Н. Ќўржанова, Н. Арыќова, Ш. Иманбаева кґп еѕбек сіѕірді.

1922 жылы Ј. Жангелдин бастаєан «Ќызыл керуен» ірі экспедициясы Орынбордан Семейге дейін жїріп, Кеѕес ґкіметініѕ декреттерін, коммунистік партияныѕ саясатын насихаттаєан.

1921 жылы ќаѕтарда Ќазаќ АКСР Халыќ Комиссарлар Кеѕесі «Ќазаќ жјне орыс тілдерін ќолдану туралы» декрет, 1923 жылы Ќазаќстан Орталыќ Атќару Комитеті «Ќазаќ тілінде іс жїргізуді енгізу туралы» декрет ќабылдады.

1928 жылы республикада ауылдан, ауданнан, округ пен орталыќтан тўратын 4 сатылы басќару жїйесі енгізілді.

1929 жылы Ќазаќ АКСР-ныѕ астанасы Ќызылордадан Алматы ќаласына кґшірілді.