Ресейдегі 1917 жылєы Аќпан тґѕкерісі жјне Ќазаќстан ґмірін демократияландырудаєы маѕызы
|
Ресейдегі 1917 жылєы Аќпан тґѕкерісі жјне Ќазаќстан ґмірін
демократияландырудаєы маѕызы Ќазаќстанда Кеѕестер мен Уаќытша їкімет органдарыныѕ
ќўрылуы 1917 жылы 27
аќпанда Ресейде Аќпан
буржуазиялыќ-демократиялыќ революциясы болды. Монархия ќўлап, Романовтар
јулеті биліктен кетті. Бўл жаєдайды
Ќазаќстан халќы ќуанышпен ќабылдады. «Ќанќўйлы Николай
таќтан ќўлатылєанын білгеніміздегі біздіѕ куанышымызды айтып жеткізу
ќиын», - деп кґрнекті мемлекет ќайраткері Б. Алманов ґз естелігінде
айтты. Ј. Бґкейханов
бастаєан ўлттыќ демократия ґкілдері бўл жаєдайды ўлттыќ ќазаќ автономиясын ќўратын сјт туды деп ќуанышпен ќарсы алды. Аќпан
буржуазиялыќ-демократиялыќ революциясы нјтижесінде Ресей ќос (екі) їкімет
билікке келді. 1. Уаќытша
їкімет; 2. Жўмысшы, солдат депутаттарыныѕ Кеѕесі. 1917 жылы наурыз
жјне сјуір айларында Семей, Верный, Омбы, Ташкент, Ќызылорда, Ќостанай,
Павлодар, Петропавл т.б. жерлерде жўмысшы, солдат депутаттарыныѕ
Кеѕестері ќўрылды. 1917 жылы
Ќазаќстанда Уаќытша їкімет органдары да
ќўрылды. Ј. Бґкейханов
Торєайдаєы Уаќытша їкімет
органдарыныѕ комиссары, М. Тынышбаев Жетісудаєы Уаќытша їкімет
органдарыныѕ комиссары болып істеді. Уаќытша їкімет ўлтаралыќ келісім орнату, халыќќа
јлеуметтік кґмек кґрсету туралы шараларды жїзеге асыра
бастады. Ал жўмысшы, солдат депутаттарыныѕ Кеѕесі
жазалау экспедициясын кері шаќырып алды. 1917 жылєы
Аќпан буржуазиялыќ-демократиялыќ революциясы патша
їкіметініѕ бўратана халыќтарды
кемсіту саясатын тежеп, халыќтар тендігіне жол ашты. Тылда
еѕбек етушілердіѕ ќайтып оралуы Уаќытша
їкімет 1917 жылы 5 мамырда тыл жўмысына алынєан бўратаналарды Отанына
ќайтару туралы шешім ќабылдайды. Тыл жўмысындаєылар ауыр жаєдайєа
байланысты ереуілге шыќты. Олар солдаттармен ќатынаста тўрды. 1917 жылы
Верныйда тыл жўмысынан оралєандар «Ќара жўмысшылар одаєын» ќўрды.
Аягґздегі Жїсіп Бабаев басќарєан «Солдаттардыѕ орыс-мўсылман ўйымын» да
тылдан келген ќазаќтар мен 800-ге жуыќ солдат ќўрды. Тыл жўмысында
болєандар Петропавлда «арбакештер одаєын» ќўрды. 1917
жылєы аќпаннан ќазанєа дейінгі саяси партиялар мен аєымдар Алаш
ќозєалысы Отаршылдыќќа, империализмге ќарсы кїресті басќарушы, ўлт-азаттыќ
ќозєалыстардыѕ идеологтары ўлттыќ демократияшыл зиялылар болды. Олардыѕ
басшысы Ј. Бґкейханов болды. Ќозєалыстыѕ белсенді мїшелері: А.
Байтўрсынов, М. Дулатов, Ж. Досмўхамедов, X. Досмўхамедов, Ј. Ермеков,
Ж. Аќбаев, М. Шоќай т.б. Алаш
ќозєалысы феодалдар мен байлардыѕ, яєни їстем тап ґкілдерініѕ жјне
шаруалар мен жўмысшылардыѕ мїддесін білдірді. Олардыѕ маќсаты ќазаќ елін
отарлыќ езгіден ќўтќарып, ґз алдына ўлттыќ автономия ќўру
болды. «Алаш»
партиясы, негізінен, 1917 жылы ќўрылды. «Алаш» партиясы 1905 жылы пайда
болєан алаш ќозєалысы негізінде ќўрылды. 1917 жылы
сјуірден бастап Ќазаќстанда жер-жерде «Алаш» партиясыныѕ съездері ґте
бастады. 1917 жылы
сјуірде Жетісу облыстыќ съезі ґтті. Мўнда јлеуметтік, аграрлыќ, аєарту
мјселелерімен ќатар сырттан ќоныс аудартуєа
жол бермеу, Ќытайдаєы босќындарды ќайтару мјселелері талќыланды. 1917 жылы
27 сјуірде Семейде ќазаќтардыѕ съезі болды. Онда ўлттыќ автономия ќўру
мјселесі талќыланды. 1917 жылы
21 шілдеде Орынбор ќаласында жалпы ќазаќ съезі ґтті. Съезде
ќаралєан мјселелер: - мемлекеттік басќару
формасы; - ќазаќ
облыстарыныѕ автономиясы; - жер
мјселесі; - халыќтыќ
милиция; -
земство; - халыќ аєарту
ісі; -
сот; - дін мјселелері
т.б. Бўдан басќа «Алаш» партиясын ќўрып, оныѕ
жўмыс істеу баєытын бекітті. Мўсылмандар ќозєалысы 1917 жылы
мамырда Бїкілресейлік мўсылмандар съезі болды. Мўнда
јйелдердіѕ еркектермен теѕ ќўќыєы, ќалыѕмал мен кґп јйел алуєа ќарсы
пікірлер талќыланып бекітілді. Еѕбек ету, аєарту мјселелері де бекітілді.
1917 жылы ќыркїйекте мўсылман ўйымдарыныѕ съезінде алєашќы мўсылман
партиясы «Тїркістан федералистер» партиясы ќўрылды. 1917 жылы
17 ќыркїйекте Тїркістан жјне ќазаќ мўсылмандарыныѕ съезінде
«Иттифок-и-муслимин» партиясы ќўрылды. Мўнда «Тїркістан
федерациялыќ республикасы» парламенттік республикасыныѕ жобасы
ќаралды. 1917 жылы
наурыз айынан бастап Ќазаќстанда социал-демократиялыќ топтардыѕ жўмысы
жандана бастады. Бўл ўйымдар Омбы, Верный, Ташкент, Орал, Орынбор
ќалаларында ќўрылды. Аталєан
ўйымныѕ жўмысына С. Мендешев, С. Арєыншиев, Т. Рысќўлов, Ј. Майкґтов, С.
Сейфуллин, Т. Бокин т.б. ат салысты. 1917 жылы
Јулиеатада «Ќазаќ жастарыныѕ революцияшыл одаєы» ќўрылды. 1917 жылы
Аќмолада «Жас ќазаќ» ўйымы ќўрылды. Оныѕ ќўрамында С. Сейфуллин, Т.
Рысќўлов т.б. болды. 1917 жылы
Ќазаќстанныѕ кґптеген аумаќтарында кадеттер ўйымы жўмыс істеді. Бўл ўйым
Семейде «Свободная речь» газетін шыєарды. 1917 жылы
Ќазаќстанда кадеттермен бірге јсерлер ўйымдары да жўмыс
істеді. 1917 жылы
ќарашада Ќазаќ социалистік «Їш жїз» партиясы ќўрылды. Алєашќы
тґраєасы М. Јйткенов болды. Кейіннен партия тґраєасы ќызметін Кґлбай
Тґгісов атќарды. Партия орталыєы Омбы ќаласында орналасты. «Їш жїз»
партиясы сол жылы екіге бґлінді, «Їш жїз» партиясыныѕ солшыл ќанатын К.
Тґгісов басќарды. «Їш жїз»
Кеѕестерді ќолдап, ќазаќтардын, жеке мемлекет кўру идеясын
ўсынды. Алаш
ќозєалысы «Алаш» партиясыныѕ їнќаєазы «Ќазаќ» газеті болса, «Їш жїз»
партиясы К. Тґгісовтіѕ редакторлыєымен «Їш жїз» газетін
шыєарды. Алаш
ќозєалысыныѕ ќайраткерлері Јлихан
Бґкейханов (1869-1937) -
ўлттыќ-демократиялыќ зиялылардыѕ кґшбасшысы, Шыѕєыс ханныѕ тўќымы.
Ќараєанды облысы Аќтоєай ауданында дїниеге келген. 1894 жылы
Петербург орман шаруашылыєы институтын бітірген. Тобылда жјне Омбыда тїрлі
ќызметтер атќарєан. 1897-1903 жылы
Дала генерал-губернаторлыєында ќызмет атќарып, кейіннен Самарада банк
директоры болєан. 1905 жылы
кадеттер ќатарында болєан, I жјне II Думаныѕ депутаты міндетін атќарєан.
«Алаш» партиясы жјне «Алаш орда» їкіметініѕ тґраєасы ќызметін
істеген. 1937 жылы
репрессияныѕ ќўрбаны болєан. Мўхамеджан Тынышбаев (1879-1937) - педагог, тарихшы,
ќоєам ќайраткері. Алматы облысындаєы Ќапал ауданында туєан. 1900 жылы
Верный гимназиясын бітірген. 1906 жылы Петербург транспорт инженерлер
институтын теміржол инженері мамандыєы бойынша тамамдаєан. 1906 жылы Орта
Азия темір жолында инженер болып ќызмет атќарєан. 1907 жылы Жетісу
губерниясынан II Мемлекеттік Думаєа депутат
болып сайланєан. 1926 жылы
Тїріксіб теміржол ќўрылысына ќатысќан. 1933-1937 жылдары Москва-Донбасс
темір жолында ідызмет атќарєан. 1937 жылы сталиндік репрессияныѕ
ќўрбаны болды. Міржаќып Дулатов (1885-1935) - аќын, жазушы, «Алаш»
партиясын ќўрушылардыѕ бірі. Уфада «Єалия» медресесінде оќыєан.
Ол-ќазаќтыѕ тўѕєыш романы «Баќытсыз Жамалдыѕ» авторы. Оныѕ «Оян ќазаќ!» ґлеѕініѕ
мазмўны ґте
кеѕ. |
|
1917
жылєы Ќазан тґѕкерісі жјне Ќазаќстанда Кеѕес ґкіметініѕ
орнауы Петроградтаєы Ќазан тґѕкерісі 1917 жылы
25 ќазанда Ресей империясыныѕ астанасы Петроград ќаласында Ќазан
тґѕкерісініѕ нјтижесінде мемлекет билігі Кеѕестердіѕ ќолына кґшті. Ќазан
тґѕкерісініѕ идеологы, яєни басшысы В.И. Ульянов (Ленин)
болды. Ќазан
тґѕкерісінен кейін билікті ќолына алєан Кеѕестер «Ресей халыќтары
кўќыќтарыныѕ декларациясын» ќабылдады. Осыдан кейін Кеѕестердіѕ «Ресей мен
Шыєыстыѕ барлыќ еѕбекші мўсылмандарына» їндеуі жарияланды. Аталєан їндеуде
халыќтардыѕ діни сенімдері мен ўлттыќ мїдделеріне ешкім тиіспейтіні,
барлыќ халыќтыѕ ќўќыќтары бірдей болатыны туралы айтылєан. 1917-1918
жылдары Ќазаќстанда Кеѕестер ґкіметі кейбір ґѕірлерде кїрес нјтижесінде,
ал енді бір жерлерде бейбіт тїрде орнады. Ќазан
тґѕкерісінен кейінгі Ќазаќстандаєы ўлттыќ їкіметтер 1917 жылы
ќарашада Орынбор контрреволюциялыќ тґѕкеріс нјтижесінде Дутов басќарєан
«Јскери їкімет» билікті ќолына алды. 1917 жылы
15 ќарашада Ташкентте болєан мўсылман депутаттары Кеѕестерініѕ ґлкелік
съезінде жаѕа їкімет «Тїркістан Халыќ Комиссарлары Кеѕесі» орнады. Бўл
їкіметтіѕ Кеѕесі ќўрамында мўсылмандар болєан жоќ. 1917 жылы
22 ќарашада Ќоќанд ќаласында болєан бїкіл тїркістандыќ IV съезде Тїркістан
автономиясы, яєни Тїркістан їкіметі ќўрылєаны туралы жарияланды. Бўл
їкімет кейбір деректерде «Ќоќан автономиясы» деп аталды. Алєашќы басшысы
М. Тынышбаев, одан кейін басшы ќызметін Мўстафа Шоќай
атќарды. 1917 жылы
5-13 желтоќсанда Орынбор ќаласында жалпы ќазаќ съезі болды. Съезді М.
Шоќай басќарды. Съезде
Алаш (Алаш орда) автономиясын ќўру туралы ќаулы ќабылданды. Алаш
орданын, 25 мїшеден тўратын Уаќытша Халыќ Кеѕесі ќўрылды, Автономия
орталыєы Семей ќаласында орналасатын болды. Алашорда
їкіметініѕ тґраєасы болып Ј. Бґкейханов сайланды. «Ќазаќ» газетінде «Алаш»
партиясыныѕ 10 бґлімнен тўратын баєдарламасы жарияланды. «Алаш»
партиясыныѕ баєдарламасы: 1. басќару тїрі; 2. автономия; 3. азаматтыѕ негізгі
ќўќыќтары; 4. дін ўстану
туралы мјселе; 5. соттар туралы; 6. ќорєаныс; 7. салыќ; 8. жўмысшы
мјселесі; 9. халыќ
аєарту; 10. жер
мјселесі. Кеѕестер билігі Сырдарияда 1917 жылы
30 ќазанда Перовскіде билік бейбіт жаєдайда жўмысшы солдат депутаттарыныѕ
ќолына кґшті. 1917 жылы 1 ќарашада 4 кїнге созылєан шайќас негізінде
Ташкентте Кеѕес ґкіметі орнады. Кеѕестер
билігі 1917 жылы ќарашада Шымкентте (бейбіт тїрде), 1917 жылы 7 ќарашада
Тїркістанда орнады. Кеѕестер билігі Торєай облысында Торєай
облысында атаман Дутов бастаєан казактар, Ј. Бґкейханов бастаєан Алашорда
жјне јсерлер Кеѕес ґкіметіне ќарсы кїресті. Біраќ олар жеѕіліске ўшырады.
1917 жылы 25 желтоќсанда Ќостанайда кїрес нјтижесінде Кеѕестер билігі
орнады (басшысы В.М. Чекшаров). 1918 жылы
8 ќаѕтарда Кеѕестер Аќтґбеде билікке келді (басшысы В.Ф.
Зинченко). 1918 жылы
ќаѕтарда Торєай, Ырєыз уездерінде Кеѕес ґкіметі орнады. 1918 жылы
18 ќаѕтарда Орынборда Кеѕес ґкіметі орнады. Кеѕестер
билігі Солтїстік жјне Шыєыс Ќазаќстанда Бўл
ґѕірлерде Кеѕес ґкіметі кїрес нјтижесінде орнады. 1917 жылы
22 ќарашада Петропавлда Кеѕестер билігін ќолына алєан Уаќытша Революциялыќ
Комитет билікке келді (басшысы И.Д. Дубинин). 1917 жылы
25 желтоќсанда Аќмолада Кеѕес ґкіметі орнады. 1917 жылы желтоќсанда Кеѕес
ґкіметі Кґкшетауда орнады. 1918 жылы 2 ќаѕтарда Атбасарда
Кеѕес ґкіметі орнады. 1918 жылы
18 ќаѕтарда Ґскеменде билік Кеѕестердіѕ ќолына кґшті. 1918 жылы
19 ќаѕтарда Павлодарда кїрес нјтижесінде билік Кеѕестердіѕ ќолына
кґшті. 1918 жылы
17 аќпанда Семейде Кеѕестер билігі їкімет басына келді. Кеѕестер
билігі Батыс Ќазаќстанда 1918 жылы
15 ќаѕтарда Оралда Кеѕес ґкіметі орнады. Біраќ осы жылдыѕ наурызында аќ
гвардияшылар контрреволюциялыќ тґѕкеріс жасап, Кеѕестерді биліктен
тайдырды. Оралда Кеѕес ґкіметі азамат соєысы жылдарында єана
орнады. 1917 жылы 2 желтоќсанда Бґкей
Ордасында Кеѕес ґкіметі орнады. Кеѕестер билігі Жетісуда 1918 жылы
3 наурызда Верныйда Кеѕес ґкіметі ќарулы кґтеріліс нјтижесінде
орнады. 1918 жылы
наурыз айында Жетісу облысыныѕ барлыќ ґлкесінде Кеѕестер билігі орнады.
Жетісу ґѕірінде Кеѕес екіметін орнату жолында Ж. Бабаев, А. Розыбакиев, Т.
Бокин, Т. Ґтепов т.б. революционерлер аянбай
кїресті. Социалистік экономика жјне мјдениет Кеѕестер
билігініѕ орнауына байланысты Ќазаќстанда жаѕа їкіметтіѕ басќару жїйелері
ќўрыла бастады. Барлыќ кеѕестер іске кірісті. Кеѕестер жанынан ќаржы,
ґнеркјсіп, жер, аєарту, јділет, денсаулыќ саќтау басќармалары жўмыс
істеді. 1918 жылы
21 наурызда Орынборда Кеѕестердіѕ I Торєай облыстыќ съезі
басталды. Съезде жергілікті басќару жїйесі, јлеуметтік мјселелер жайында
ќаулы ќабылданды. Бўл съездіѕ ќаулысы бойынша Алаш ќозєалысыныѕ ўнќаєазы
«Ќазаќ» газеті жабылды. 1918 жылы
20 сјуірде Ташкентте Тїркістан Кеѕестерініѕ V съезі болды. Бўл съезде
ќўрамында Жетісу облысы бар Тїркістан автономиялы Кеѕестік социалистік
республикасы ќўрылды. 1918 жылы Кеѕес ґкіметі кґптеген ґнеркјсіп орындары
мен банкілерді мемлекет ќарамаєына алды. Халыќты
азыќ-тїлікпен ќамтамасыз ету жґнінде шаралар ќолданылды. 1918 жылы
Аќмола мен Семейде сауда ісін жїргізу азыќ-тїлік комитетіне
жїктеледі. Кеѕес
ґкіметі аєарту мјселесі бойынша наќты шараларды жїзеге асыра
бастады. С.
Сейфуллин Аќмола облысындаєы, С. Мевдешев Бґкей Ордасындаєы білім беру
бґлімдерін басќарды. Кеѕес
ґкіметі Ќазаќ АКСР-ын кїру маќсатында ќазаќ бґлімін кўрды. Бўл істер
азамат соєысыныѕ басталуына байланысты тоќтап ќалды. Ўлттыќ-демократиялыќ жјне революциялыќ ќайраткерлер МўстафаШоќай (1890-1941) 1890 жылы
Ќызылорда ќаласында дїниеге келген. Ташкент гимназиясын, Петербург
университетінін, заѕ факультетін тамамдаєан. Ол аєылшын, орыс, француз,
поляк тілдерін
меѕгерген. 1917 жылы
ќўрылєан Тїркістан автономиясыныѕ М. Тынышбаевтан кейінгі президенті
болєан. Кеѕес ґкіметініѕ ќудалауы нјтижесінде Тїркия, Грузия,
Франция жерлерінде эмиграцияда болєан. Стамбул, Париж, Берлин, Лондон
ќалаларында ол ґзініѕ Орта Азия туралы теориялыќ зерттеулерін жјне саяси
шолуларын жарыќќа шыєарады. Стамбул, Берлин ќалаларында «Жаѕа Тїркістан», «Жас Тїркістан» журналдарын ўйымдастырады.
1935 жылы «Тїркістан Кеѕестер билігінде» кітабы жарыќ кґреді. 1940
жылы неміс фашистерініѕ ќолына тїсті. 1941 жылы
Тїркістан легионында болєан кезінде Берлинде ќайтыс болды. Бјймен
Алманов (1896-1943) - мемлекет
ќайраткері, Торєай жерінде Кеѕес ґкіметін орнатушылардыѕ бірі. 1931 жылы
Ќазаќ мемлекеттік институтыныѕ директоры болды. 1934 жылы
Ќазаќ ўлттыќ мјдениет зерттеу институтыныѕ директоры болып ќызмет
атќарды. Саќыпкерей
Аргыншиев (1887-1938) Воронеж медицина училищесінде оќыєан. 1917 жылы большевиктер ќўрамына кірді. Орал облысында Кеѕес ґкіметін орнату їшін кїреседі. Јлеуметтік ќорєау халыќ комиссары, Жоєары трибунал тераєасы ќызметтерін атќарады. Репрессия ќўрбаны болєан |