Ұлт-азаттық көтерілістер

Ќазаќтардыѕ Е.И. Пугачев бастаєан шаруалар кґтерілісіне ќатысуы (1773-1775 жылдар)

 

Кґтеріліс себептері

 

Патша їкіметініѕ Жайыќтыѕ оѕ жаєындаєы, Каспийдіѕ солтїстігіндегі кґптеген жерлерді алып орыс кґпестеріне беруі, кґшпелі мал шаруашылыєымен айналысќан Кіші жїз ќазаќтарына ґте ауыр тиді.

Жайыќ ґзенініѕ бойында патша їкіметініѕ јскери бекіністерініѕ кґптеп салынуы, жазалаушы казак јскерініѕ ќазаќтарєа озбырлыќ жасауы халыќтыѕ ќарсылыєын тудырады.

XVIII єасырдыѕ 60 жылдарында патша їкіметінщ араласуымен Ертіс ґзенініѕ оѕ жаєындаєы жерлерді казактарєа, орыстарєа алып беруі, осы ґѕірлерге кґшпелі ќазаќтарды жаќындатпауы Орта жїз ќазаќтарынын, ќарсылыєын тудырады.

 

Кґтерілістіѕ барысы

 

Сонымен 1773-1775 жылдардаєы Е.И. Пугачев бастаєан шаруалар соєысына Кіші жјне Орта жїз ќазаќтары ќатысуыныѕ басты себебі жер мјселесі болды.

Шаруалар соєысыныѕ кезеѕдері

Кіші жїз ќазаќтарыныѕ соєысќа ќатысу кезендері:

- 1773 жылдыѕ ќыркїйегінен 1774 жылдыѕ наурызына дейін;

- 1774 жылдыѕ наурыз айынан кїзге дейін;

- 1775 жылдын; ќыркїйек айынан 1776 жылдыѕ аќпанына дейін.

Кіші жїз ќазаќтарыныѕ кґтеріліске ќатысуы

1773 жылы 18 ќыркїйекте Нўралы ханныѕ ґкілі Зјбір молда кґтеріліс басшысы Е. Пугачевпен Усиха ґзенініѕ жаєасында кездесіп, оєан арнайы сыйлыќ тапсырды.

1773 жылы ќазан айында ќазаќтардыѕ кґтерілісті ќолдауы кїшейді. Кґтерілісті Досалы сўлтан да ќолдады. Ол Сейдалы сўлтанды бас юылып, ќарулы отряд жасаќтап кґмек берген. Кулагин бекінісін алуєа кґптеген ќазаќтар ќатысќан. 2000-нан астам ќазаќ Орынбор ќаласында болєан соєысќа ќатысады.

Пугачев бастаєан шаруалар соєысын Досалы, Ералы, Сейдалы сўлтандар ќолдаєан.

Нўралы екі жаќты кґзќарасты ўстанды.

Орта жїз ќазаќтарыныѕ кґтеріліске ќатысуы

Пугачев бастаєан кґтерілісшілердіѕ Орынбордан Томскіге ќарай баєыт алуы Орта жїз ќазаќтарыныѕ кґтеріліске ќатысуына жаєдай туєызады.

1773  жылы ќазан айында кґтеріліске ќатысушылар Пресногорьковск жјне т.б. бекіністерге шабуыл жасайды. Кґтеріліске ќазаќтардыѕ кґптеп ќатысуы патша їкіметініѕ Ертіс ґзенініѕ жаєасындаєы бекіністердіѕ ќорєанысын кїшейтуге себеп болды.

1774 жылы кґтеріліске ќатысќан Орта жїздіѕ шаруалары Сібір жазалаушы отрядтарыныѕ ќысымымен Сырдария жерін паналап, кейіннен Ќазаќстанныѕ солтїстігіне ќайта оралады. Кґтеріліске керей, ќыпшаќ тайпалары ќатысты.

Кґтерілістіѕ жеѕілуі, маѕызы

Кґтеріліс 1775 жылы кґтерілісшілердіѕ жеѕілуімен аяќталды.

1773-1775 жылдардаєы Пугачев басќарєан кґтеріліске ќазаќтардыѕ ќатысуы ќазаќтардыѕ патша їкіметіне ќарсы шыєа алмайтын кїш екенін кґрсетті. Орыс-ќазаќ байланысыныѕ кїшейгенін де бўдан байќауєа болады.

Сырым Датўлы басќарєан Кіші жїз ќазаќтарыныѕ кґтерілісі (1783-1797 жылдар)

 

Кґтерілістіѕ себептері мен алєышарттары

- 1773-1775 жылдардаєы Е. Пугачев басќарєан шаруалар соєысына ќатысќан ќазаќтардыѕ негізгі талаптары ќанаєаттандырылмады;              

-  кґптеген сўлтандар, билер, басќа да Кіші жїздіѕ ыќпалды адамдары патша їкіметініѕ саясатымен келіспеді;

- Кіші, Орта жїздердіѕ кейбір аудандары Уфа, Симбирск губернияларына баєындырылды;

-  Жайыќ бойындаєы казактардыѕ, жаѕадан ќоныс аударєан кґпестердіѕ озбырлыєы жергілікті ќазаќтардыѕ ашу-ызасын келтірді.

Сондыќтан кґтерілісшілер бўрынєы жерлерді ќайтарып алу, Жайыќ казактарыныѕ, Нўралы ханныѕ озбырлыєына шек ќою сияќты мјселелерді маќсат етіп алдына ќойды.

Ќозєаушы кїштері

Басты ќозєаушы кїштер кґшпенді ќазаќ шаруалары болды. Бўлармен ќатар патша їкіметініѕ саясатымен келіспеген їстем тап ґкілдері (батырлар, билер) де ќатысты.

Кґтеріліске ќатысќан Кіші жїз рулары: жаєалбайлы, шекті, беріш, табын, шґмекей, алаш, серкеш, таз, байбаќгы, алаш, ќаракесек, тґртќара т.б.

Кґтерілісті байбаќты руыныѕ старшыны батыр Сырым Датўлы басќарєан.

 

Кґтерілістіѕ барысы

 

1783 жылы Сырым Датўлы басќарєан Кіші жїз ќазаќтарыныѕ казак јскерлеріне ќарсы кґтерілуі басталды.

1784  жылы Сырым Датўлы казактар тўтќынынан босап, кґтеріліске ірі ќол жинай бастады. Бўл тўтќынєа ол 1783 жылы желтоќсан айында тїсті.

Кґтерілісшілер арасында Жантґре сўлтан, Бараќ, Тіленші старшындар сияќты їстем тап ґкілдері де болды.

1784  жылы Сырым Датўлыныѕ ќарамаєына 1000-єа жуыќ адам шоєырланды. Патша їкіметі кґтерілістід етек алуынан сескеніп, жазалаушы отрядтарды жібере бастады.

1785 жылы 17 аќпанда генерал-майор Смирнов басќарєан, казактар мен башќўрттардан ќўралєан 2670-тей адамы бар жазалаушы отряд ќарапайым ауылдарды ойрандап, біраз ќазаќтарды тўтќындады.

1785 жылы Сырым Датўлы басќарєан кґтерілісшілердіѕ кїресі барынша кеѕейді.

1785 жылы наурызда Назаров басќарєан Жайыќ казак отрядтары кґтерілісшілерге шабуыл жасады. Мўнда екі жаќта наќты нјтижеге жетпеді.

1787 жылы Колпаков пен Пономарев басќарєан 1250 адамнан ќўралєан жазалаушы отрядтар кґтеріліс-шілерге шабуыл жасауєа бата алмай, бейбіт ауылдарды ойрандады.

Нўралы ханныѕ патша їкіметін жаќтауы кґтерілісшілердіѕ алдарына Нўралы ханды таќтан тайдыру маќсатын ќоюєа себеп болды.

1785 жылы Кіші жїздіѕ аќсїйектер тобы Нўралыны таќтан тайдыру їшін ќўрылтай ґткізді.

1786 жылы Нўралы хан Орал бекінісіне ќашып барды. 1790 жылы Нўралы Уфада ќайтыс болды.

Жайыќ бойындаєы казак јскері жасаєан озбырлыќтар кґтерілістіѕ одан јрі ґршуіне себеп болды.

1790 жылы тамызда казак јскерінін, басшысы Д. Донсков  1500-ге тарта адам мен бейбіт жатќан ќазаќ ауылдарын ойрандады. Бўл, јрине, ќазаќтардын, ќарсылыєын тудырды.

1791  жылы Нўралыныѕ орнына Кіші жїздіѕ ханы болып Ералы сўлтан сайланды. Бўл жаєдай кґтерілістіѕ одан јрі кеѕеюіне јсер етті.

1792  жылы Сырым Датўлы Ресейге ќарсы кїресін ашыќ тїрде кеѕейтті. Ќазаќ феодалдарыныѕ біраз бґлігі Сырым Датўлын ќолдамады.

Ал Жантґре сїлтан, Ералы, Бараќ, Ілекбай старшындар Сырым Датўлын ќолдады. Біраќ осы уаќыттан бастап Сырым Датўлы кґтерілісініѕ ќарќыны уаќытша бјсендеді. Оєан кґтерілісшілердіѕ Елек пен Красногорск бекіністерін алудаєы сјтсіздігі себеп болды.

1794 жылы Ералы хан ґлді.

1795 жылы Нўралыныѕўлы Есім хан болып сайланды. Есімніѕ хан таєына отыруы Сырымныѕ басќарєан кетерілісініѕ ќайтадан ґрістеуіне себеп болды.

1797 жылы 17 наурызда Сырым басќарєан кґтерілісшілер хан сарайына шабуыл жасап, Есім ханды ґлтірді.

1797 жылы полковник Скворкин Сырым кґтерілісшілерін кудалай бастады, біраќ ќудалаушылардыѕ алєашќы јрекеттері сјтсіздікпен аяќталып жатты.

 

Кґтерілістіѕ жеѕілуі

 

Есім ханныѕ ґлімінен кейін Кіші жїзде хан сайлау мјселесі тўрды. Ал патша їкіметі Кіші жїздегі хан сайлау мјселесін жїзеге асырмауєа тырысты. Біраќ осыєан ќарамастан Кіші жїз феодалдары Нўралыныѕ баласы Ќаратайды хан орнына сайлады.

Осыдан кейін Сырым Датўлы ґзіне ќарасты халыќты артынан ертіп, Сырдарияєа ќоныс аударды. Ханєа, хан кеѕесіне ќарсы болєан Кіші жїздіѕ ыќпалды адамдары Сырымныѕ ќасына топтасты.

1797 жылы патша їкіметі хандыќ кеѕесті жойып, Кіші жїздегі хандыќ билікті ќалпына келтірді. Хан болып Айшуаќ сўлтан бекітілді.

1797 жылы Сырым Хиуа хандыєыныѕ жеріне ќоныс аударды. Себебі бўл кезде Ќаратай сўлтан Сырымныѕ ќуєындауын жиілеткен еді.

1797 жылы Сырымныѕ Хиуа жеріне ґтуі, оныѕ басшылыєымен болєан кґтеріліс те жеѕіліспен аяќталды.

1802 жылы Сырым Датўлы Хиуа жерінде ќайтыс болды.

Кґтерілістіѕ жеѕілу себептері

- Кґтерілістін, ўйымдастырылуы нашар болды;

- їстем тап ґкілдері (билер, старшындар) арасындаєы алауыздыќ;

- ру арасындаєы ќайшылыќтар;

- кґтеріліске шыќќан јр тїрлі топтар арасындаєы байланыстардыѕ нашарлыєы;

-  жазалаушы казак отрядыныѕ ќару-жараєы мен кїштерініѕ мыќтылыєы;

- ќазаќ феодалдарыныѕ Орал казактарына сатылуы;

- ќазаќ шаруалары арасындаєы јр тїрлі жаєдайлар т.б.

 

Кґтерілістіѕ тарихи маѕызы

 

1783-1797 жылдардаєы Кіші жїздегі шаруалар кґтерілісі - XVIII єасырдаєы Жайыќ бойындаєы ірі халыќтыќ ќозєалыс. Бўл кґтеріліс белгілі бір мґлшерде халыќтыѕ патша їкіметіне ќарсы кґтеріле алатынын дјлелдеді. Кґтерілістіѕ дїмпуі біразєа дейін басылмады. Бўл кґтеріліс патша їкіметі отарлау саясатын ашыќ жїргізіп отырєанын дјлелдеді.

1801 жылы патша їкіметі ќазаќтарєа Жайыќтыѕ оѕ жаєына жайєасуына рїќсат берді. Бўл - Сырым Датўлы басќарєан кґтерілісі нјтижелерініѕ бірі.

Ќазаќстандаєы 1916 жылєы ўлт-азаттыќ революция

 

Жалпы ўлттыќ даєдарыс

Аграрлыќ саясат

Патша їкіметі Ќазаќстанды отарлау шараларын кеѕ кґлемде жїзеге асырды. 1907-1912 жылдар аралыєында Ресей ќазаќтардыѕ пайдаланып жїрген 40 млн га жерін Ќазаќстанєа ќоныстандырылєан 2400 мыѕ адамєа алып берді.

1917 жылы ќазаќтардан јр тїрлі маќсатта 45147765 десятина жер алынды.

I дїние жїзілік соєыста майданды шикізатпен ќамтамасыз етуші болєан Ќазаќстанныѕ жаєдайы ґте ауыр болды. Соєыс Ќазаќстанныѕ шаруашылыєын кїйретіп, халыќтыѕ јлеуметтік жаєдайын шиеленістіріп жіберді. Соєыс кесірінен болєан јлеуметтік жаєдайдыѕ ауырлыєына байланысты жер-жерде бой кґтерулер болды. 1915 жылы Екібастўз шахтасында, Спасск кенішінде, Орынбор-Ташкент темір жолында, 1916 жылы Семейде, Верныйда жўмысшылар ереуілі болды.

Мўныѕ бјрі 1916 жылєы ўлт-азаттыќ ќозєалыстыѕ алєышарттары болды. Ќазаќ даласында осылай жалпы ўлттыќ даєдарыс жетілді.

 

Кґтерілістіѕ басталуы

 

Себебі - 1916 жылєы 25 маусымдаєы патшаныѕ «соєысып жатќан аудандарєа ќорєаныстар мен јскери ќатынастар орнату жґніндегі жўмыстар їшін», яєни ќара жўмысќа Ќазаќстан мен Орта Азиядан бўратана халыќты алу туралы жарлыєы. Ќазаќстан мен Орта Азиядан ќара жўмысќа 19-43 жас аралыєындаєы 500 мыѕ адамныѕ алынуы кґзделді.

Бўєан жауап ретінде бїкіл Ќазаќстанды ќамтыєан ўлт-азаттыќ ќозєалыс басталды.

Кґтерілістіѕ ќозєаушы кїші - ќазаќ жўмысшылары мен ќолґнершілері.

Ќазаќтыѕ ўлттыќ-демократиялыќ зиялыларыныѕ кґзкарасы (Ј. Бґкейханов, М. Дулатов, А. Байтўрсынов т.б.):

- ќарсыласпай бўйрыќты орындау;

- соєыс аяќталєан соѕ, ќазаќ ўлттыќ автономиясын кўру;

-  ќару-жараєы мыќты патша армиясымен ќарсыласпай, олардыѕ жазалау шараларынан халыќты аман саќтап ќалу;

- патша їкіметімен барлыќ жаєдайды ымыра арќылы жїзеге асырут.б.

Революцияшыл-демократияшыл зиялылардыѕ ірі тобы бўл кґтерілісті ќолдап, кґтеріліске ќатысты. Олар: Ј. Жангелдин, Т. Бокин, Т. Рысќўлов, Ј. Майквтов, С. Сейфуллин, С. Меѕдешев, Б. Алманов т.б.

Патша їкіметі їстем тап ґкілдерін (болыстыќ шенеуніктер, имамдар мен молдалар, їкіметте лауазымды ќызмет атќаратындар, аќсїйектер) жоєарыдаєы алымнан босатты.

Патша їкіметі осылай їстем тап ґкілдерін ґздерініѕ ќол шоќпарына айналдырды. Бўл жаєдай ќарапайым адамдарды одан јрі ашуландырды.

Барлыќ жерді кґтеріліс ќамтыды. Кґтерілісшілер ќатары кїннен-кїнге кґбейді. Кґтеріліске шыќќандар патша отрядтарымен ќаќтыєысып, барлыќ болыс ауылдарын ойрандады. Болыстар, патша їкіметініѕ кґптеген шенеуніктері кґтерілісшілер ќолынан ќаза тапты.

Кґтерілісшілер бўрынєы дјстїрлі басќару жїйесін ќайтадан орнатты. Шерубай болысында Нўрлан Ќияшев, Ќарашаќ болысында Оспан Шонов, Жайымтал болысында Бекболат Јшекеев хан болып сайланды. Торєай, Ырєыз уездерінде 9 хан сайланды. Јскери, ќўќыќтыќ жїйені ќалпына келтірді.

 

Кґтерілістіѕ Жетісудаєы орталыєы

 

Жетісу - 1916 жылєы ўлт-азаттыќ ќозєалыстыѕ ірі орталыєы.

Кґтеріліс басшысы - Бекболат Јшекеев. Жекелеген аудандардаєы кґтеріліс басшылары: Верныйда Бекболат Јшекеев, Тоќаш Бокин; Ќарќарада Жјмеѕке Мјмбетов, Ўзаќ Саурыќов; Меркеде Аќкґз Ќосаќов т.б.

Бўл кезде Тїркістан ґлкесініѕ генерал-губернаторы Куропаткин болды.

 

Кґтеріліс барысы

1916 жылы 3 тамызда 2000-єа жуыќ кґтерілісші Асы маѕында патша отрядына шабуыл жасады. 1916 жылы б тамызда 5000-єа жуыќ кґтерілісші Самсы станциясын басып алды.

8 тамызда Аќсуда ґткен съезден кейін кґтерілісші ќазаќтарєа щлрєыздар да ќосыла бастады. Кґтерілісшілерден їрейленген патша їкіметі кґтерілісті тез арада басу маќсатында жедел шаралар ќолдана бастады.

Ќазаќ, ќырєыз кґтерілісшілері Тоќмаќты ќоршады. Оєан 10000-дай кґтерілісші ќатысты. Владислав, Таврия сияќты ќоныстар кґтерілісшілер ќолына ґтті. 1916 жылы 11 тамызда кґтерілісшілер Ќарќара жјрмеѕкесін басып алды. Меркеде, Јулиеатада, Лепсіде кґтерілісшілер патша отрядтарымен кїрес жїргізді.

Патша отрядтары аса ќатыгездікпен кґтерілісті басуєа кірісті. 14 батальон, 42 зеѕбірек, 97 пулемет ќолданылды. Жазалау отрядтары мыѕнан астам бейбіт тўрєындарды да ќырып тастады. Мысалы, Самсы асуы маѕында 300 адамды ќырып тастаєан.

Патша їкіметі кетеріліске ќатысќан ауылдарєа да ќатал жаза ќолданды. Мысалы, Жетісуда халыќтан 2510360 десятина жер тартып алынса, 237 мыѕ адамды жазалаушы отрядтар Ќытайєа куып жіберген.

 

Кґтерілістіѕ Торєайдаєы орталыєы

 

Торєай - 1916 жылєы ўлт-азаттыќ ќозєалыстыѕ ірі орталыєы.

Кґтеріліс басшысы - Амангелді Иманов (атасы Иман батыр Кенесары Ќасымўлыныѕ серігі болєан).

 

Кґтеріліс барысы

Торєайдаєы кґтеріліс ўзаќ јрі табанды, ўйымдасќан тїрде ґтті.

Кґтерілісшілер Нияз бидіѕ немересі ќыпшаќ Јбділєафар Жанбосыновты хан етіп сайлады.

1916 жылы ќыркїйек айында Торєайдаєы кґтерілісшілер саны 20000-ќажетті. А. Иманов Ќостанай, Торєай, Аќмола, Семей жерлеріндегі кґтерілісшілерді ќол астына біріктіре білді. Кґтеріліске жан-жаќтан ќосылєандар ґте кґп болды. 1916 жылы ќарашаєа ќарай Торєайдаєы кґтерілісшілер саны 50000-єа дейін жеткен. А. Иманов кґтерілісшілер армиясын шебер ўйымдастыра білді.

1916 жылы 15000 кґтерілісші Торєай ќаласын ќоршады. Біраќ ала алмады. Патша јскерімен кетерілісшілер партизандыќ жолмен де кїрес жїргізді. Кґтеріліс аяусыз басылды. Біраќ бўл кґтеріліс, негізінен, Аќпан буржуазиялыќ тґѕкерісімен сабаќтасты.

 

Кґтерілістіѕ сипаты

 

Кґтеріліс ўлт-азаттыќ, империализм мен отаршылдыќќа ќарсы сипатта болды.

Кґтерілісті басќан жазалаушыларды, А.Ф. Керенскийді жјне социал-демократтарды ќатты сынєа алды.

 

Жеѕілу себептері

 

- Кґтеріліс бытыраѕќы болды;

- кґтерілістіѕ ўйымдастырылуы мен басќарылуы дўрыс жїргізілмеді;

- жазалау отрядтарыныѕ кїші басым болды, кґтерілісшілердіѕ ќару-жараєы мыќты болмады;

- патша їкіметі жергілікті жердегі руаралыќ, ўлтаралыќ діни тартыстар мен ќайшылыќтарды шебер пайдалана білді;

- ўлттыќ зиялылар арасында бірлік болмады;

- байлар, феодалдар кґтерілісшілер мїддесін сатып кетіп отырды;

- патша їкіметі еѕ алдымен кґтеріліс басшыларыныѕ кґзін жойып отырды. Мысалы, Бекболат Јшекеевті Боралдайда дарєа асты. Жјмеѕке Мјмбетов тїрмеге ќамалды.

 

Кґтерілістіѕ тарихи маѕызы

 

Кґтеріліс Ќазаќстан халќыныѕ революциялыќ сана-сезімініѕ ґскенін, отарлау саясатына ќарсы кїресе алатын кїш екенін кґрсетті. 1916 жылєы ўлт-азаттыќ ќозєалыс империяєа ќарсы кґтерілістердін, ішіндегі еѕ ірісі болды. Кетеріліс революцияєа алєышарт ќалыптастырды.

 

Кґтеріліс басшылары

 

Бекболат Јшекеев (1848-1916)- Жетісудаєы 1916 жылєы ўлт-азаттыќ кґтерілістіѕ басшысы. Кґтерілісшілерді басќарып, оларды ўйымдастыруда шеберлік кґрсете білді. Халыќты жазалаудан ќўтќару маќсатында патша їкіметіне ґз еркімен берілді. Ол Боралдайда дарєа асылды.

Јбділєафар Жанбосынов (1870-1919) - ќыпшаќ руынан шыќќан Нияз бидіѕ немересі. 1916 жылы кґтерілісшілердіѕ ќолдауымен Торєай ќыпшаќтарынын, ханы болып сайланєан.

Жјмеѕке Мјмбетов (1838-1916) Жетісудаєы Ќарќара болысындаєы кґтерілісті басќарєан. 1916 жылы Пржевальск тїрмесінде ґлтірілген.

Ўзаќ Саурыќов (1851-1916) - Ќарќара болысындаєы кґтеріліс басшысы.

1916 жылы Пржевальск тїрмесінде атылєан.

Кейкі Кґкімбайўлы (1873-1919) - ќыпшаќ руынан шыќќан 1916 жылєы Торєайдаєы ўлт-азаттыќ кґтерілістіѕ басшысы, Амангелдініѕ серігі. Атќан оєы жерге тїспейтін мерген. 1919 жылы Кейкі батырды ќызыл јскер комиссары А. Токарев атып ґлтірген.