Жоѕєар шапќыншылыєы
Жоѕєар
шапќыншылыєы
XVIII єасырдыѕ басында Јз-Тјуке ханныѕ
кезінде Ќазаќ хандыєы біраз мыќты мемлекет болды. Ќазаќ хандыєыныѕ Орта Азиядаєы
белді мемлекет ретіндегі аты шыќты. XVIII єасырдаєы ќазаќ тарихында Жоѕєар
шапќыншылыєы їлкен орын алады. Жалпы, XVII єасырдыѕ 40 жылдарынан бастап
Жоѕєар мемлекеті Ќазаќстан жеріне басќыншылыќ маќсатта басып кірген. Бўл
жаєдай XVIII єасырдын, басында ќатты
шиеленісіп кетті. Кґшпелі мал шаруашылыєымен айналысатын жоѕєарлардыѕ негізгі
маќсаты ќазаќ жерін басып алу болды. ХVІІІ єасырдыѕ басында Жоѕєар ќонтайшысы
Цеван Рабданныѕ јскері Жетісудын, біраз бґлігін басып алып, Орта жїз аумаєындаєы
Сарысу ґзеніне дейін жетті.
1710 жылы Тјуке
хан ордасында (Ќараќўмда) жауєа ќарсы азаттыќ кїрес ўйымдастыруыныѕ жолдарын
талќылау їшін їш жїздіѕ ґкілдері бас ќосты. Ќазаќ ќолыныѕ бас сардары болып
Јбілќайыр бекітілді.
1711 жылы
жоѕєар јскерлері ќазаќ ќолынан жеѕілді, біраќ жоѕєарлар тез арада естерін жинап
алды.
1712 жылы ќазаќ
јскерлері Жоѕєарияныѕ шебіне дейін барды. 1713 жылы жоѕєарлар ќазаќ јскерлерінен
таєы да жеѕілді.
1718 жылы Аягґз
ґзенініѕ бойында Ќабанбай батырдын, басшылыєымен болєан шайќаста ќазаќ јскерлері
жеѕіске жетті. Біраќ ќол басќарєан Јбілќайыр хан мен Ќайып ханныѕ арасындаєы
алауыздыќтыѕ кесірінен жоѕєарлар ќазаќтарды ќапы ќалдырды.
Аќтабан
шубырынды, алќакґл сўлама
1723 жылы Ќазаќ
хандыєындаєы хан, сўлтандардыѕ арасында алауыздыќ туды. Осы жылы Кіші жїзге
Јбілќайыр хан жеке билік жїргізе бастады. Сонымен ќатар кґктемде ќазаќ даласын
жўт жайлады. Осыныѕ бјрін пайдаланєан жоѕєардыѕ 70 мыѕ јскері Ќазаќ жеріне басып
кірді. Жоѕєар јскерлері ќазаќ жеріне 7 баєыттан шабуыл жасады.
1. Іле
ґзенінін, батысын баєытќа алєан жоѕєар јскерін ќоѕтайшы Цеван Рабдан
басќарды.
2. Балќаш кґлі мен Ќаратауєа
баєытталєан жоѕєар јскерін Ќалдан Церен басќарды.
3. Алтай мен
Емілге баєытталєан жоѕєар јскерін Ќўлан Бату басќарды.
4. Нўра ґѕіріне
баєытталєан жоѕєар јскерін Јмірсана басќарды.
5. Шелек ґзеніне баєытталєан жоѕєар
јскерін Церен Доржы басќарды.
6. Жетісу арќылы Ыстыќкґлге
баєытталєан жоѕєар јскерін Лама Доржы басќарды.
7. Шу
бойына баєытталєан жоѕєар јскерін Даба Доржы басќарды.
Жоѕєар ќолына
жалпы басшылыќты Шўна Даба жасады.
Кґктемнен јзер
шыќќан кґшпелі ќазаќтарєа бўл ете ќиын тиді. Ќазаќ ауылдары орасан зор шыєынєа
ўшырады. Бўл кезеѕ тарихта «Аќтабан шўбырынды, алќакґл сўлама» деп аталды. Халыќ
арасында бўл ќасірет туралы «Елім-ай» јні таралды. Деректер бойынша, бўл јнді
Ќожаберген жырау шыєарєан.
1723-1725
жылдар аралыєында жоѕєарлар Тїркістан, Ташкент ќалаларын, Жетісу, Сырдария,
Алтай, Ертіс ґѕірлерін басып алды. Жыєылєан їстіне жўдырыќ болып осы кезде ќазаќ
ауылдарына жоѕєарлармен ќатар Еділ ќалмаќтары, ќараќалпаќтар, хиуалыќтар да
тўтќиылдан шабуыл жасап, ойрандап отырды.
Ќазаќтардыѕ
жоѕєарларєа ќарсы азаттыќ кїресі
Ќазаќ халќыныѕ
жоѕєарларєа ќарсы азаттыќ кїресіне Ќаракерей Ќабанбай, Ќанжыєалы Бґгенбай,
Шаќшаќ Жјнібек, Малайсары, Баян, Ер Жјнібек, Наурызбай, Райымбек, Саурыќ, Кґкжал
Бараќ батырлар ќолбасшылыќ жасады.
1726 жылы ќазаќ
халќыныѕ жоѕєар басќыншыларына ќарсы азаттыќ кїресі басталды. 1726 жылы Бўланты
ґзенініѕ жаєасында ќазаќ ќолы жоѕєар јскерін тасталќан етіп женді. Мўнда
ќалмаќтар ойсырай жеѕілгендіктен, осы жер кейін «Ќалмаќ ќырылєан» деп аталды.
Осыдан кейін жоѕєарлар ќазаќ жерініѕ солтїстік-батыс ґѕірінен
ыєысты.
1729 жылы
Балќаш кґлініѕ оѕтїстігінде ќазаќ јскерлері таєы да жоѕєарларды жеѕіліске
ўшыратты. Бўл жер кейін «Аѕыраќай» деп аталды. Їш жїздіѕ біріккен јскеріне
Јбілќайыр басшылыќ жасады. Бўл жеѕісті јрі ќарай жалєастыруєа, Ќазаќстанныѕ
оѕтїстігін жоѕєарлардан азат етуге сол кездегі ел басындаєы хан, сўлтандардын,
алауыздыєы кедергі жасады. Бўл хандыќќа ќолы жетпеген Јбілќайыр Кіші жїз јскерін
бастап, ўрыс даласын тастап кетті.
Ќаракерей
Ќабанбай батыр (1691-1769)
1691 жылы
туєан.
Шыќќан тегі -
Орта жїздіѕ найман тайпасы, ќара-керей руы.
Шын аты-Ерасыл.
Ќабанбайдыѕ «Сардар», «Дарабоз» деген аттары да
болєан.
Ќабанбайдыѕ јйелі
Гаућар (Майсара) да батыр болєан.
Ќаракерей Ќабанбай батыр ќазаќ халќыныѕ жоѕєарларєа ќарсы кїресіне
басшылыќ жасаєан. Ќабанбайдыѕ ерлік жолы јкесі
Ќожаєўл мен аєасы Есенбайды ґлтірген жоѕєар
батырлары Арслан мен Ґлже жырєалды ґлтіріп, кек ќайтарєан 15 жасынан
басталды. Ќабанбай біраз уаќыт ќазаќ ќолыныѕ бас сардары
болды.
Ќабанбай ќатысќан
шайќастар:
1721 жылы Тїркістанды
ќорєауєа ќатысты;
1725 жылы Алакґл
маѕындаєы шайќасќа басшылыќ жасады;
1728 жылы Шўбар теѕіз маѕындаєы шайќасќа
ќатысты;
1729 жылы Балќаш кґлініѕ оѕтїстігінде
болєан Аѕыраќай шайќасына ќатысты;
1730 жылы Іле ґѕірінде
жоѕєарлармен болєан шайќасќа ќатысты;
1750 жылы жоѕєар
јскерлерініѕ негізгі кїшін ќазаќ ќолыныѕ тасталќан етіп жеѕген жоѕєар
ќаќпасындаєы соєысќа басшылыќ жасады.
Ќабанбай батыр барлыєы
103 соєысќа ќатысты.
1769 жылы ќайтыс
болды.
Ќанжыєалы
Бґгенбай батыр (1690-1775) 1690 жылы туєан.
Шыќќан тегі -
Орта жїздін, арєын тайпасыныѕ ќанжыєалы руы.
Јкесі - Аќша
батыр.
XVIII єасырда ґмір сїрген Бґгенбай
батырдыѕ ґмірі кґбінесе жодєар басќыншыларына ќарсы кїреске
арналды.
1708 жылы
Бґгенбай батыр батыстаєы Еділ бойында ќазаќ-орыстарды жеѕеді.
1726 жылы
Бўланты ґзенініѕ бойындаєы шайќаста ќазаќ јскеріне басшылыќ жасап, жоѕєарларды
жеѕеді.
1730 жылы Іле
ґзені бойындаєы шайќаста ќазаќ јскерлеріне басшылыќ жасады.
Атаќты батыр шебер
дипломат болєан. Бґгенбай бастаєан елшілер Шын-Машын (Ќытай) еліне барып,
келіссґз жїргізген.
Бґгенбай батыр
1775 жылы ќайтыс болды.
Шапырашты Наурызбай
батыр (1706-1781)
1706 жылы
туєан.
Шыќќан тегі -
Ўлы жїздегі шапырашты тайпасы, асыл руы.
Туєан жері -
Алматы.
Ўлы жїз
тайпалары жоѕєар шапќыншылыєыныѕ зардабын бјрінен кґп тартќан. Шапырашты
Наурызбай батырдыѕ аты жоѕєарларєа ќарсы кїрестерде шыєады. 1729 жылы Наурызбай
батыр жоѕєар батырлары Шамалєан мен Ќаскеленді жекпе-жекте ґлтіреді. Наурызбай
батыр жоѕєарларєа ќарсы кїресте Ўлы жїз жасаќтарына басшылыќ жасайды. 1750-1752
жылдары Наурызбай батыр Бјсентин Малайсары батырмен бірге жоѕєарларды Жетісу
жерінен ќуып, Тўрпан асуынан асырып тастайды.
Шапырашты Наурызбай
батыр 1781 жылы ќайтыс болады.
Райымбек
Тїкіўлы
(1730-1829)
1730 жылы
туєан.
Шыќќан тегі -
Ўлы жїздіѕ албан тайпасы, алжан руы.
Райымбектіѕ
јкесі Тїкі шаруа адамы, ал атасы Хангелді ќол бастаєан батыр адам болєан.
Райымбек жоѕєарларєа ќарсы кїреске 17 жасынан бастап ќатысќан. Райымбек
Алтынемел, Ќаратау, Іле бойында жоѕєар јскерініѕ тас-талќаны шыќќан ўрысќа
ќатысып, ерекше ерлік кґрсетеді. Райымбек Тїрген ґзенініѕ жаєасында ќалмаќ
батыры Коренді жекпе-жекте ґлтіреді. Осыдан кейін Ойрантґбе аталєан жерде
Райымбек бастаєан жасаќтар жоѕєарларды жеѕіп, ќалмаќ батыры Секерді ґлтіреді.
Райымбек батыр бўдан кейін де жоѕєарларєа ќарсы ќазаќ ќолын басќарып, бірталай
кїреске кіріседі. Жоѕєарларєа ќарсы кїресте ол «Райымбек» деп ўран шаќырады.
Осыєан байланысты албан руыныѕ ўраны «Райымбек» болады.
Кіші жїздіѕ
Ресей ќўрамына кіруі
Кіші жїзді
Ресей империясыныѕ ќўрамына ќосуды бастаєан Јбілќайыр хан бірнеше маќсат
кґздеді:
- Ресей империясына
арќа сїйеп, жоѕєар шабуылына тойтарыс беру;
- башќўрттардыѕ
ќазаќ жеріне шабуылын тоќтату;
- ќазаќ еліндегі билік
жолындаєы ќарсыластарын ыќтыру, хан таєына отыру;
- Еділ мен Жайыќ ґзендерініѕ
бойындаєы мал жайылымдарын реттеу;
- батыс пен шыєысты жалєастыратын
керуен жолдарыныѕ ќауіпсіздігін ќамтамасыз ету.
Кезінде Тјуке ханныѕ
Сібір генерал-губернаторы М.П. Гагаринге кґмек сўрап жіберген елшілігі, Ресейдіѕ
Швециямен соєысып жатќаны їшін, жауапсыз ќалєан еді. Ал бўл кезде Ресей
империясы Ќазаќстан жеріне біртіндеп ене бастаєан болатын. Патша їкіметі Ертіс
ґзенініѕ бойына јскери бекіністерді кґптеп сала бастады. Мысалы:
1716 жылы Омбы,
Жјміш;
1717 жылы
Железинск;
1718 жылы
Семей;
1720 жылы Ґскемен,
Коряков бекіністері салынды.
1731 жылы 30 аќпанда
Јбілќайыр хан жіберген Сейтќўл Ќўндаєўлўлы, Ќўтлымбет Ќоштайўлы бастаєан елшілер
Петербургте јйел патша Анна Иоанновнаєа Кіші жїзді Ресей бодандыєына ќабылдау
туралы ґтініш тап-сырады. Бўл ўсынысты Анна Иоанновна ќабыл алды.
Анна Иоанновна
Јбілќайырдан ант алу їшін Кіші жїзге А.И. Тевкелев (Теуіпкел) бастаєан елшілерді
жібереді.
1731
жылы 10 ќазаѕда Јбілќайыр хан, Кіші жїздіѕ 27 старшыны Ресей бодандыєын ќабылдау
туралы ант береді. Бўл жаєдай Ресей империясыныѕ ќазаќ жерін отарлауыныѕ басы
болды. 1734 жылы И.К. Кириллов басќарєан экспедиция табиєат байлыќтарын зерттеу,
сауданы ўлєайту, Сырдария бойында бекіністер салу, Ор бекінісін тўрєызу сияќты маќсатпен
ќазаќ жеріне аттанды.
1735 жылы Ор бекінісі
салынды.
1737
жылы Патша їкіметі башќўрт халќыныѕ кґтерілісін басу їшін Кіші жїз јскерін
пайдаланды.
1730-1740 жылдардаєы
Кіші жїз бен Орта жїз
1738 жылы Орынбор
ќаласында Јбілкайыр хан бастаєан Кіші жїздіѕ 25 старшыны, Орта жїздіѕ 27
старшыны патша їкіметіне адал боламыз деп таєы да ант берді. Ќазаќ сўлтандарыныѕ
антын Орынбор комиссиясыныѕ басшысы В.Н. Татищев ќабылдады.
1740 жылы ќазаќханы
Јбілмјмбет пен Абылай сўлтан жаєдайєа
байланысты Ресей билігін мойындаєанымен, іс жїзінде патша їкіметіне баєынбады.
Олар бўл жолєа жоѕєар шабуылынан ќорєану їшін барєан
еді.
1741-1742 жылдары
Ќалдан Церен басќарєан жоѕєар јскерлері ќазаќ жеріне таєы да шабуыл жасап, зор
шыєынєа ўшыратты.
1742 жылы Ресей Сенаты
Кіші жїз ќазаќтарын жоѕєарлардан ќорєау туралы шешім шыєарды. Осы жылы Орынбор
комиссия басшысы И. Неплоев ќоѕтайшы Ќалдан Церенге Кіші жјне Орта жїз
ќазаќтарына тиіспеуді ескертті. XVIII єасырдыѕ II жартысында подполковник И.Д. Бухольцтыѕ
јскери барлау экспедициясы ќазаќ жерін жоѕєарлардан ќорєауда ерекше рґл
атќарды.
Ал Ресей їкіметі ќазаќ
жерін толыќ отарлау маќсатында Ќазаќстанныѕ солтїстік-шыєысында јскери шептерді,
бекіністер мен ќамалдарды кґптеп сала бастады. Мысалы, Ертіс ґзенініѕ бойына 31
јскери форпост салды.
Сонымен ќатар Ресей
їкіметі Јбілќайырдыѕ билігін тарылтып, Кіші жїзді толыєымен отарлау маќсатын
алдына ќойды. Осыєан байланысты Ресей билеушілерімен Јбілќайырдыѕ арасындаєы
ќатынас біртіндеп салќындай бастады.
1748 жылы Ор
бекінісінде Јбілќайыр А.И. Тевкелевпен кездеседі.
1748 жылы Ор бекінісінен ќайтып келе жатќан Јбілќайыр ханды жекпе-жекте ќарсыласы Бараќ сўлтан ґлтіреді