Қазақ хандары

XV—XVII єасырлардаєы

Ќазаќ хандыєыныѕ саяси жаєдайы

 

Саяси жаєынан бытыраѕќылыєы басым этникалыќ топтардыѕ, яєни ќазаќ тайпаларыныѕ бір мемлекетке бірігуі Ќазаќ хандыєыныѕ ќўрылуына јкелді. Ќазаќ хандыєы XV єасырдыѕ ортасында ќўрылды.

Ќазаќ хандыєыныѕ ќўрылысы бастапќы кезде (ХV-ХVІ єасырларда) 7 сатыдан тўрды:

1. Ауыл

Басшысы - ауылбасы, бірнеше жанўядан тўрады.

2. Ата-аймаќ 

Басшысы - аќсаќал, жеті атадан ќосылатын бірнеше ауылдан тўрады.

З.Ру                      

Басшысы - рубасы, 15 аймаќтан ќўрылады.

4. Арыс

Басшысы - би, бірнеше рудан ќўралєан.

5. Ўлыс

Басшысы - сўлтан, бірнеше арыстан ќўрылады.

6. Жїз

Басшысы - хан, бірнеше ўлыстан ќўралєан.

7. Хандыќ

Басшысы - хан, їш жїзден кўралєан.

 

XV—XVIII єасырлардаєы ќазаќ хандары

 

Керей мен Жјнібек (1456-1480),

Бўрындыќ (1480-1511),

Ќасым (1511-1518),

Мамаш (1518-1523),

Таќыр (1523-1533),

Бўйдаш (1533-1534), 

Ќожа Махмўт (1534-1535), 

Тоєым (1535-1537), 

Хаќназар (1537-1580),

Шыєай (1580-1582),

Тјуекел (1582-1598),

Есім (1598-1613),

Тўрсын (1613-1627),

Есім (1627-1628),

Жјѕгір (1629-1652),

Јз-Тјуке (1652-1718),

Батыр (1718-1726),

Болат (1726-1730),

Јбілмјмбет (1730-1771),

Абылай (1771-1781).

Шыѕєыс ханныѕ ўрпаєы єана хан болып сайлана алады. Мўрагерлер сўлтан деп аталды. Хан жасаєы немесе хан їйініѕ маѕайындаєы ќызметшілер тґлеѕгіт жјне ќараша деп аталды.

 

Ќазаќ хандыєыныѕ ќўрылуы

 

XV єасырдыѕ 50 жылдарында Дешті-Ќыпшаќтаєы Јбілќайыр хандыєындаєы саяси жаєдай шиеленісе тїседі. Осы кезде Керей мен Жјнібек сўлтандар ґздеріне ќарасты халыќты бастап, Моєолстанныѕ иелігіндегі Жетісу жеріне ќоныс аударады. Моєолстан ханы Есен-Бўєа оларды ќарсы алып, Шу ґѕірінен Ќозыбасы деген жерді бґліп береді. Бўл Ќазаќ хандыєы ќўрылуыныѕ басы еді. Ќазаќ хандыєы 1465 жылы ќўрылды. Бўл фактіні Мўхаммед Хайдар Дулати растайды. Јбілќайыр ханныѕ Ќазаќ хандыєыныѕ ќўрылуына бґгет жасамаќ болєан јрекеті жїзеге аспады.

 

Ќазаќ хандыєыныѕ ныєаюы

 

XV єасырдыѕ II жартысында Ќазаќ хандыєыныѕ іргесі ныєайды. Кґрші мемлекеттердіѕ (Јбілќайыр хандыєы, Темір жјне Моєолстан мемлекеттері) ќўлдырауы Ќазаќ хандыєыныѕ кїшеюіне себеп болды.

Еѕ алдымен Ќазаќ хандыєыныѕ ќўрамына Созаќ, Сауран ќалалары кірді.

1480 жылы Керейдіѕ баласы Мўрындыќ хан болды.

1486 жылы ќазаќ јскерлері Мўхаммед Шайбаниді женді.

XV єасырдыѕ аяєына ќарай Ќазаќ хандыєыныѕ Жетісу мен Оѕтїстік Ќазаќстандаєы ыќпалы кїшейді. Ќазаќ хандыєыныѕ ќўрамында Сыєанаќ, Созаќ, Сауран ќалалары болды.

XVI єасырдаєы Ќазаќ хандыєы                                         

XVI єасырдыѕ I жартысында Ќазаќ хандыєы кїшейе тїсті 1511 жылы Жјнібектіѕ баласы Ќасым хан болды.

Ќасым ханныѕ алєа ќойєан басты міндеті - Сырдария бойындаєы ќалаларды Ќазаќ хандыєыныѕ ќўрамына ќосу. Ќасым ханныѕ бўл істі орындау жолындаєы басты кедергісі Мухаммед Шайбани болды.

1510 жылы Ќасым ханныѕ јскерлері Мўхаммед Шайбанидіѕ јскерін женді.

1510 жылы Мўхаммед Шайбани Мервте ґледі.

XVI єасырдын, аяєына ќарай Ќасым хан Ќазаќ хандыєынын, жерін ўлєайтады.

XVII єасырдаєы Ќазаќ хандыєы

XVI єасырдыѕ аяєына ќарай Жетісу жерлері, Сырдария бойындаєы кґптеген ќалалар, бўрынєы Ноєай ордасыныѕ ќўрамында болєан жерлер Ќазаќ хандыєыныѕ ќарамаєына ќосылады. Ќасым ханныѕ кезінде Ќазаќ хандыєыныѕ халыќ саны 1 млн-єа жеткен.

Ќасым хан казаќтыѕ кўќыќтыќ тарихыныѕ 5 бґлімнен тўратын белгілі «Ќасќа жол» зандар жинаєын шыєарєан.

Ќасым ханныѕ тўсында Ќазаќ хандыєы Ресей патшалыєымен, Сібірмен т.б. елдермен байланыс орнатады. Бўл туралы австриялыќ саяхатшы Зигмунд Гербер-штейн былай деп жазады: «Ќазаќ хандыєымен елшілік байланыс орнатќан алєашќыі мемлекеттердіѕ бірі ўлы князь Василий билік жїргізген кездегі Мјскеу мемлекеті болды». Ал Ќазаќ хандыєынын, Ќасымнан кейінгі билігі Мамаштыѕ ќолына тиді.

1523 жылы хан таєына Таќыр отырды. Таќырдыѕ кезінде Ќазаќ хандыєы біраз жерлерінен айырылды.

1533 жылы хан таєына Бўйдаш отырєанда да, Ќазаќ хандыєыныѕ ішкі жјне сыртќы жаєдайлары жаќсарєан жоќ.

1534 жылы хан таєына Ќожа Махмўд, 1535 жылы Тоєым хан отырды.

1537 жылы хан таєына Ќасымныѕ баласы Хаќназар (1537-1580) отырды. Хаќназар еѕ алдымен Жайыќ маѕын, Тїркістан жерлерін басып алды.

1580 жылы хан таєына Шыєай отырды.

1582 жылы Шыєайдыѕ баласы Тјуекел хан болды. 1586 жылы Тјуекел Тїркістанды басып алды. 1598 жылы Тјуекел хан інісі Есім сўлтанмен ќазаќ ќолы Мјуереннахрєа кіріп, Самарќанды басып алады. 1598 жылы Ташкентте Тјуекел хан ќайтыс болады.

1598 жылы Есім хан болды. Есімніѕ інісі Тўрсын Есім ханга баєынбай, Тїркістанды жеке биледі.

1627 жылы Есім хан Тўрсынды ґлтіреді. Есім хан Ќазаќ хандыєыныѕ аумаєын кеѕейту баєытында їлкен їлес ќосты. Мемлекет билігін, ќўкыќтыќ жїйені реттеуде Есім ханнын, «Ескі жолы» аталєан заѕдар жинаєы елеулі рґл атќарды.

1628 жылы Есім хан ќайтыс болады. 1629 жылы хан таєына Есім ханныѕ баласы Жјѕгір отырады. Ол ќазаќ тарихында «Салќам Жјѕгір» деген атќа ие болды.

1643 жылы Салќам Жјѕгір 600 сарбазбен ойраттыѕ 50000-дык, јскеріне ќарсы шыєып, жеѕіске жетеді. Бўл соєыста Жјѕгір ханєа Жалаѕтґс кґмекке келеді. 1652 жылы ойраттарєа ќарсы ўйымдастырылєан шайќаста Жјѕгір кайтыс болады. Біразуаќыт бойы Казаќ хандыєыныѕ билігі сўлтандардыѕ ќолында болады.

1680 жылы хан таєына Јз-Тјуке отырады. Јз-Тјуке хандыќ билікті, негізінен, билерге сїйеніп жїргізеді. Билердіѕ кґмегімен «Жеті жарєы» заѕдар жинаєын шыєарады.      

Тјуке хан кезінде Ќазаќ хандыєыныѕ астанасы -Тїркістан ќаласы. 1718 жылы Јз-Тјуке ќайтыс болады.

Абылай хан жјне оныѕ хандыєы

 

Абылай ханныѕ ґмірбаяны (1711-1781)

 

Абылай - мемлекет ќайраткері, ќол бастаєан батыр, шебер дипломат, Ќазаќ хандыєынъщ аумаєын ќалпына келтірген, їш жїзді біріктіруге кґп еѕбек сіѕірген саясаткер.

1711 жылы туєан.

Шын аты - Јбілмансўр.

Абылайдыѕ ата тегі:

Шыѕєыс хан,

Жошы хан,

Тоќайтемір,

Ґзтемір,

Ќожа,

Бјдієїл,

Орыс,

Ќўйыршыќ,

Бараќ,

Јз-Жјнібек,

Жјдік,

Шыєай,

Еѕсегей бойлы ер Есім,

Ујлибаќы,

Ќанішер Абылай,

Кґркем Ујли,

Јбілмансўр.

Абылай хан атасыныѕ аты да Абылай. Ол ќаталдыєымен, ќан ќўмарлыєымен белгілі болєандыќтан, Ќанішер Абылай атанєан. Абылай 13 жасында жетім ќалады. Јкесі Кґркем Ујли ќалмаќтармен болєан шайќаста еледі. Кїтушісі Ораз аталыќ Абылайды аман алып ќалып, Тїркістан жеріне ертіп јкеледі.

Абылай біраз уаќыт Тґле бидіѕ жылќысын баєады. Сыртќы келбетіне ќарап, Тґле би оєан «Сабалаќ» деген ат ќояды. Бўл жайында атаќты Бўхар жырау Ќалќаман-ўлыныѕ жырында былай айтылады:

 

Ей, Абылай, Абылай,

Сені мен алєаш кґргенде,

Тўрымтайдай ўл едіѕ

Їйсін Тґле бидіѕ.

Тїйесін баќќан ќўл едіѕ

Абылай атыѕ жоќ еді

«Сабалаќ» атпен жїр едіѕ.

 

Јбілмјмбет ханныѕ ордасына келген Абылай Жоѕєар басќыншыларына ќарсы кїреске 15 жасынан ќатыса бастайды.

Јбілмансўрдыѕ ќалмаќ батыры Шарышты (Сары Манжы) жекпе-жекте женуі, ќазаќќолын соєысќа бастап кіруі хан, сўлтандардыѕ арасында оныѕ беделін кґтереді.

Осы жекпе-жекте оныѕ «Абылай!» деп ўран шаќыруы кейіннен Абылай атануына себеп болады.

Абылай - саяси ќайраткер

Абылайдын, негізгі маќсаты ќазаќжерін жоѕєарлардан босату болады.

1740 жылы Јбілмјмбет хан мен Абылай сўлтан Ресей империясына адал болуєа ант береді. Бўл тек ќауіпсіздік їшін жїргізілген саясат еді.

1741  жылы Абылай хан аѕ аулап жїрген кезінде жоѕєарлардыѕ тўтќынына тїседі.

1742 жылы Абылай хан жоѕєарлардыѕ тўтќынынан босайды.

1743 жылы Абылай жоѕєарларєа ќарсы кїресті ќайта бастайды.

1745 жылы ќоѕтайшы Ќалдан Церен ќайтыс болып, билік їшін болєан тартыстар нјтижесінде Жоѕєар мемлекеті јлсірейді. Билікке таласќан аќсїйектердіѕ бірі Јмірсана Ќазаќ хандыєына ќашып келіп, Абылайды паналайды.

1752 жылы Јмірсананы ќуєындаєан жоѕєарлар ќазаќ жеріне кіреді. Жоѕєарлар жеѕіліс табады.

1753  жылы Абылай їш жїздіѕ јскерін басќарып, жонуарларєа ќарсы шешуші шайќасќа шыєады.

1755 жылы Давациге ќарсы шыќќан Јмірсана Цинь империясыныѕ јскерлерімен жоѕєарларєа шабуыл жасайды. Осы жолы Цинь ќарулы кїштері Жоѕєарияны басып алады.

Цинь империясыныѕ тїпкі маќсатын сезген Јмірсана енді Манчьжур јскерлеріне ќарсы шыєады. Маньчжур ќолынан жеѕілген Јмірсана таєы да Абылайды паналайды.

Цинь империясыныѕ Јмірсананы ўстап беру туралы ќойєан талабын Абылай орындамаєандыќтан, 1757 жылы Фу Де, Чжао Хой басќарєан Маньчжур ќарулы кїштері Ќазаќстан жеріне басып кіреді. Мыќты ќаруы бар, саны жаєынан ґте кґп Цинь јскеріне ќарсы тўру мїмкін емес еді. Ал Абылайдыѕ маќсаты ќазаќ жерлерін ќайтарып алумен ќатар елдіѕ тыныштыєын саќтау еді. Осы орайда еѕ алдымен Јмірсана ќазаќ жерінен шыєарылып, Сібірге, Тобольскіге жіберіледі. Осыдан Цинь империясымен арадаєы кикілжінді Абылай келіссґз арќылы шешті.

Абыпай кезіндегі Ќазаќ хандыєы

Абылайдыѕ негізгі маќсаты Ќазаќ хандыєыныѕ тјуелсіздігін саќтау, ныєайту, їш жїздіѕ басын біріктіру болды.

Бўл саясатын жїзеге асыру їшін Абылай екі алып кґрші елмен (Ресей патшалыєы, Цинь империясы) шебер дипломатиялыќ ќатынас жасай білді.

Бўрынєы жоѕєар еліндегі ќазаќ жерлерін ќалпына келтіру їшін Цинь империясымен байланыс жасады. Себебі 1760 жылы Цинь јскерлері Алтай, Тарбаєатай маѕындаєы ќазаќ ауылдарын кері куєан еді.

1770-1771 жылы Абылай Ходжент, Ќоќан јміршілеріне, Ташкент билеушісіне, ќырєыз манаптарына јскери соќќы беріп, Ќазаќ хандыєыныѕ билігін мойындатады. Ќазаќстанныѕ оѕтїстігіндегі кґптеген ќалалар ќазаќ билігіне кґшеді.

1771 жылы ќазаќ ханы Јбілмјмбет ќайтыс болып, оныѕ орнына їш жїздіѕ билеушілері Абылайды аќ киізге кґтеріп, хан таєына отырєызады.

Абылай хандыќтыѕ тўєырын мыќты ўстады. Ол ел билеу ісінде билерге, сўлтандар мен халыќ батырларына кґбірек арќа сїйеді. Жоѕєарияєа, Маньчжур-Цинь јскеріне, Ќоќан, Хиуа, Ќырєыз манаптарына ќарсы кїресте Ќанжыєалы Бґгенбай, Ќаракерей Ќабанбай, Бјсентин Малайсары, Шапырашты Наурызбай, Батыр Баян, Ер Жјнібек, Райымбек сияќты батырлардыѕ ќолдауымен жеѕіске жетіп отырды. Билер ќызметін шектеген Абылай ел билеу ісіне Шыѕєыс тўќымынан сўлтандарды таєайындады. Абылай хан јскерлерді заман талабына сай ќаруландыруды да естен шыєармайды.

Ґмірініѕ соѕына ќарай Абылай хан ќазаќ халќыныѕ шаруашылыєына ґзгертулер енгізу їшін біршама істер тындырды. Ќазаќ елініѕ саяси-экономикалыќ жаєдайын жаќсарту маќсатында Ресей мен Ќытай сияќты алып кґршілермен їнемі дипломатиялыќ байланыс жасап тўрды. Абылай ыќпалы арќасында Ќытайдыѕ Шыѕжан ґлкесінде ќазаќтарєа арнап сауда орталыєы ашылды.

 

Абылай - Ќазаќ хандыєын ныєайтќан соѕєы хан

 

Абылай хан 1781 жылы ќайтыс болды. Оныѕ денесі Тїркістан ќаласындаєы Ќожа Ахмет Иассауи мазарына жерленді.

Абылай - їш жїздіѕ басын біріктіріп, ќазаќ мемлекетініѕ іргетасын ныєайтќан, елді ішкі жјне сыртќы жаулардан ќорєауда елеулі істер атќарєан ўлы тўлєа.

Абылай ќасына Бўхар жырау, Їмбетей жырау, Тґтті-ќара аќын сияќты ўлы руханият ґкілдерін топтастыра білді.

Абылайдыѕ артында 30 їл, 40 ќыз ќалды.

1771 жылы хан таєына отырєан Абылайдыѕ ўлы Ујли Ќазаќ хандыєына толыќ билік жїргізе алмай, мемлекет іргетасын босатып алды.

Абылайдын, ўрпаќтары арасында ќазактыѕ соѕєы ханы Кенесары, сўлтан Шыѕєыс, єалым Шоќан Ујлиханов сияќты алаштыѕ біртуар тўлєалары бар.

А. Левшин Абылай туралы былай деген: «Абылай (ол) ґз заманындаєы ќазаќ билеушілерімен салыстырєанда жасымен, айлакерлігімен, тјжірибелігімен жјне белгілі аќылымен ґз ќарамаєындаєы халыќтыѕ кґптігімен басым болды. Ресей јйел патшасымен жјне Ќытай Боєды ханымен ќарым-ќатынаста тјуелсіздігін кґрсетті...»