Қазақ хадығының құрылуы
ХІV-ХV
єасырлардаєы ќазаќ халќыныѕ этникалыќ
процесі
Ќазаќ халќы
ќалыптасуыныѕ алєышарты
Ќазаќ халќыныѕ
этникалыќ ќалыптасуы алєашќы ќауымдыќ кїрылыстыѕ ыдыраєан кезінен
басталады.
Этнос - тарихи жаєдайда ќалыптасќан тілі,
салт-дјстїрі, тўрмысы ортаќ, басќалардан бґлектенген адамдар
тобы.
Ќазаќ
халќыныѕ ќалыптасуына ыќпал еткен ертедегі тайпалар
Ќола дјуірініѕ
аяєында ќазаќ жерін саќ тайпалары, б.з.б. III єасырда їйсіндер мен ќаѕлылар
мекендеді.
Ќазаќстан,
Шыєыс Тїркістан, Монєолияєа дейінгі ўлан-байтаќ жерді тїркештер, оєыздар,
ќарлўќтар, ќараќытайлар мекендеп, мемлекет ќўрды.
Керейлер мен
наймандар Монєолия жерінен Шыєыс жјне Солтїстік Ќазаќстанєа келді.
Солтїстік-Шыєыс
Ќазаќстан жерінде ќимаќтар мемлекет ќўрды.
ХІ-ХІІ
єасырларда ќыпшаќтар мемлекеті ўлан-єайыр ґлкені ќамтыды.
Осылай аталєан
тайпалардыѕ ќазаќ жерінде ќоныстануы, кейіннен этникалыќ бірігуі ХІ-ХІІ
єасырларда ќазаќ халќыныѕ ќалыптасуына тарихи алєышарттар жасады.
«Ќазаќ»
атауыныѕ мјні
Єалымдардыѕ
«ќазаќ» атауы жґніндегі пікірі јр тїрлі.
Кейбір жазба
деректерде «ќазаќ» сґзі ескі тїрік тіліндегі «еркін адамдар» ўєымын білдіретінін
айтады.
Таєы бір
деректерде саќ, хазар тайпаларыныѕ атынан шыќќаны
айтылады.
Ќазаќ
халќыныѕ ќапыптасуы
XV єасырдаєы Шайбани Јбілќайыр
хандыєындаєы, яєни Дешті-Ќыпшаќтаєы, кґшпелі халыќтардыѕ этникалыќ бірігу
процесі тез жїрді. XV єасырдыѕ ортасына ќарай Јбілќайыр
ыќпалы јлсіреді. Оєан ќарсы шыќќан Керей мен Жјнібек сўлтандар артына кґп
халыќты ертіп, Жетісуєа кґшті. Міне, осы Керей мен Жјнібектіѕ артынан ерген жјне
осы хандардыѕ билігіне ќараєан бўрынєы Шайбани хандыєындаєы халыќтар ќазаќтар деп аталды. Ќазаќ халќыныѕ
ќўрамына арєын, найман, дулат, керей, їйсін, ќанды, ќыпшаќ, алшын, ќоѕырат,
жалайыр, уаќ тайпалары кірді. Бўл тайпалардыѕ тілі ќазаќ тілі болды. Нјсілдік
белгілері - монєолоидтыќ.
Ќазаќ
жїздері
Жаѕадан
ќалыптасќан ќазаќ халќы Ќазаќстан жеріне тїгелдей ќоныстанды. Ќазаќ халќы
мекендеген бўл жерлерде 3 тїрлі шаруашылыќ аймаќ ќалыптасты. Осыєан байланысты
сол ґѕірлерді мекендеген халыќтар їш жїзге бґлінді.
1. Ўлы
жїз
Мекендеген
ґѕірлері: Оѕтїстік Ќазаќстан, Жетісу (Іле, Шу, Талас ґзендерініѕ
бойы).
Тайпалар:
дулат, албан, їйсін, ќаѕлы, суан, жалайыр, шапырашты, сіргелі.
Ўлы жїзді Аќарыс деп те
атайды.
2. Орта жїз
Мекендеген
ґѕірлері: Орталыќ жјне Шыєыс Ќазаќстан (Ертіс, Есіл, Нўра, Тобыл, Сарысу ґзендерініѕ бойы).
Тайпалар: арєын,
найман, керей, уаќ, ќыпшаќ, ќоѕырат.
Орта жїзді Бекарыс деп
те атайды.
3. Кіші жїз
Мекендеген ґѕірлері:
Батыс Ќазаќстан, Сырдарияныѕ тґменгі аєысы (Орал, Ырєыз,
Торєай, Еділ ґзендерініѕ бойы).
Тайпалар: табын, адай, шґмекей, жаєалбайлы,
алшын, шекті, тґртќара, тама, серкеш т.б.
Кіші жїзді кейде Жанарыс деп атайды.