Алтын Орда,Ақ орда,Темір мемлекеті,Моғолстан

Аќ Орда

 

XIII  єасырдыѕ аяєына ќарай Алтын Орданыѕ ханы Батый Жошы ўлысыныѕ шыєыс бґлігін, яєни ќазіргі Арал теѕізініѕ солтїстік-шыєыс ґѕірін Жошыныѕ їлкен ўлы, ґзініѕ аєасы Орда-Еженніѕ ќарамаєына береді.

XIV єасырдыѕ басында Алтын Орда мемлекеті ыдырап жатќан кезде, Орда-Еженніѕ ќарамаєына берілген ґѕірде дербес Аќ Орда мемлекеті ќўрылады.

 

 

Мемлекет территориясы

 

Бўрынєы Алтын Орда мемлекетініѕ шыєыс бґлігі: Арал теѕізініѕ солтїстік-шыєысы, Сырдария алќабынан Есіл, Сарысу ґзеніне дейін; Ертіс ґзені, Алтай тауларынан Жайыќ ґзеніне дейінгі ґѕірлер.

Ќалалары: Сыєанаќ, Иасы (Тїркістан), Сауран, Жент, Баршынкент, Отырар. Астанасы-Сыєанаќ каласы. Аќ Орда мемлекеті ќазаќжерін тїгел ќамтыды. Тайпалары: ќыпшаќ, керей, найман, арєын, ќоѕырат, жалайыр, алшын, ќарлўќ т.б.

Аќ Орда халќы ґзбек-ќазаќтар деп аталєан.

 

Саяси жаєдайы

 

Аќ Орданыѕ алєашкя ханы Сасы-Бўќа болды. Бўдан кейінгі Аќ Орда хандары Ерзен, Мїбјрјк ќожа Алтын Ордаєа тјуелділіктен ќўтылуєа јрекет жасай бастады. Аќ Орданыѕ кїшейген кезі - Орыс ханныѕ (1361-1377) билік ќўрєан уаќыты. Аќ Орда XIV єасырдыѕ 70 жылдарында Алтын Ордадан Ќажы Тарханды (Астрахань), 1374-1375 жылдары Алтын Орданыѕ астанасы Сарай-Беркені тартып алады.

 

Аќ Орда жјне Темір жорыќтары

 

XIV єасырдыѕ 60 жылдарында барлас руынан шыќќан Јмір Темір (Аќсаќ Темір) Јмудария мен Сырдария аралыєындаєы Мјуереннахрда мемлекет билігін ќолына алады.

1370 жылы кґктемде Мјуереннахрдыѕ јмірі болып, бўл билікті 35 жыл бойы ќолында ўстады.

Јмір Темірдіѕ басты маќсаты Аќ Орданы јлсірету болды.

Јмір Темірдіѕ кґмегімен Тоќтамыс сўлтан Орыс хаѕды ґлтіріп, Аќ Орда ханы атанды. Тоќтамыс барлыќ Алтын Орда жерін басып алды.1389, 1391, 1395 жылдары Јмір Темір Тоќтамысќа ќарсы соєысќа 3 рет аттанды. Темір јскерініѕ саны 200000 болды. Нјтижесінде Тоќтамыс жеѕіліп, Сібірге ќашады.

1396 жылы билік Едігеніѕ ќолына кґшеді.

Ол 1396-1411 жылдары билік ќўрады. Едіге 1399 жылы Шјдібекке, 1408 жылы Пулатќа (Болат) билік тізгінін береді. Ґзі 1406 жылы Тоќтамысќа жорыќќа аттанады.

1411 жылы Ќырым ханымен шайќаста хандыќ билік Пулаттыѕ ќолынан шыєып кетеді.

1419 жылы Едіге ґледі.

1423-1428 жылдары Орыс ханныѕ немересі Бараќхан Аќ Орданыѕ билігін ќолына алады.

1426 жылы Бараќ Темір јскерін жеѕеді.

Бараќ ґлгеннен кейін 1428 жылы Аќ Орда ыдырады. Кґптеген территориялар Шайбани Јбілќайырдыѕ билігіне ґтеді.

Аќ Орда ХІV-ХV єасырларда Ќазаќстан аумаєындаєы феодалдыќ мемлекет болды. Мемлекет басында Шыѕєыс тўќымынан шыќќан хандар отырды.

 

Моєолстан (ХІУєасырдыѕортасы мен XVI єасырдыѕ басы)

Моєолстанныѕ ќўрылуы

 

XIV єасырда Шаєатай мемлекеті батыс жјне шыєыс иелікке бґлінеді. Шыєыс бґлігінде 1346-1348 жылдары Моєолстан мемлекеті ќўрылды. Моєолстанныѕ негізін салушы Шаєатай јулетінен шыккан Тоєылыќ Темір болды.

1348 жылы Тоєылыќ Темір Моєолстан ханы болып жарияланды.

Моєолстанныѕ саяси-јкімшілік биліктерініѕ кґбі дулат феодалдарыныѕ ќолында болды.

Моєол - тарихи термин. Моєолстанда дулат, ќаѕлы, керей, їйсін, арєын т.б. тайпалар болєан.

 

Территориясы

 

Ќазіргі Ќырєызстан жері. Мўхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и Рашиди» кітабында Моєолстан территориясы жайында былай жазады: «Моєолстан аумаєы шекарасыныѕ ўзындыєы - 7-8 айлыќ жол. Шыєысында ќалмаќ жерімен шектесіп, Баркґл, Ертіс ґзендерін ќамтиды. Солтїстік шекарасында Балќаш, батысында Тїркістан, оѕтїстігінде Ташкент, Ферєан, Аќсу, Ќашєар ќалалары орналасќан».

Моєолстан астанасы - Іле бойындаєы Алмалыќ ќаласы.

1361 жылы Тоєылыќ Темір Мјуереннахр жерін тїгел басып алады. Оныѕ бїл жолдаєы басты ќарсыласы Јмір Темір болады.

1362 жылы Тоєылыќ Темір ґледі, билік баласы Ілияс Ќожаныѕ ќолына кґшеді. Біраќ Јмір Темір оны Мјуерен-нахрдан куып шыєады.

Саяси жаєдайы

1365 жылы Ілияс Ќожа Мјуереннахрєа шабуыл жасап, Темірдіѕ јскерін жеѕіп, Ташкент ќаласын басып алады. Осыдан кейін Ілияс Ќожа Самарќан ќаласына шабуыл жасаєанымен, оны ала алмайды.

1371-1372 жылдары Јмір Темір Моєолстанєа алєашќы шабуыл жасап, кґптеген ќалаларды басып алады.

1375-1377 жылдары Темірдіѕ Моєолстан жеріне екінші шабуылы басталады. Моєолстан јскері жеѕіліп, орасан зор шыєынєа батады.

1383 жылы Темір Моєолстанєа таєы бір рет басып кіреді.

1389 жылы Ќызыр Ќожа Моєолстанныѕ хан таєына отырады.

1390 жылы Темір јскерлері Моєолстан жерін ойрандайды. Осыдан кейін Моєолстан мемлекеті ќўлдырайды.

 

Јбілќайыр хандыєы (1428-1468)           

 

Јбілќайыр хандыєыныѕ ќўрылуы

 

XV єасырда Ќазаќстаннын, солтїстік-батыс, орталыќ ґѕірінде ортаєасырлыќ мемлекет Јбілќайыр хандыєы ќўрылды. 1428 жылы хан таєына Јбілќайыр отырады. Јбілќайыр Шыѕєыс ханныѕ ўрпаєы Шайбан јулетінен шыќќан. Оныѕ јкесі Дјулет Шайх Оєлан. Јбілќайыр хандыєыныѕ ќўрамында тїрік тайпалары кґп болды. Олар ґзбектер деп аталды. Бўл мемлекет тарихта «кґшпелі ґзбектер» мемлекеті деп аталады.

 

Хандыќ территориясы

 

Негізінен, Шыєыс Дешті-Ќыпшак жері ќамтылєан. Батысында Жайыќтан шыєыстаєы Балќаш кґліне дейінгі, Ертіс, Тобыл ґзендерінен оѕтїстіктегі Сырдарияныѕ Аралєа ќўяр тўсына дейінгі жерлер.

 

Саяси жаєдайы

 

1430 жылы Шайбани јулетініѕ сўлтаны Махмўд Ќожаны шауып, Хорезм мен Їргенішті талќандайды.

1446 жылы Јбілќайыр Темірдіѕ ўрпаєынан Созаќ, Сыєанаќ, Аќќорєан, Їргеніш ќалаларын тартып алады.

Јбілќайыр хандыєыныѕ астанасы Сыєанаќ ќаласы болды.

1456-1457 жылдары Јбілќайыр ойрат јскерлерінен жеѕіледі.

XV єасырдыѕ 50 жылдарында Жошыныѕ ўрпаќтары Керей мен Жјнібектіѕ Јбілќайырєа баєынєылары келмей, одан бґлініп артына ерткен кґптеген халыќпен Моєолстан жеріне кґшіп кетеді.

1468 жылы Јбілќайыр олардыѕ арттарынан Моєолстанєа жорыќќа аттанып, жолда ќайтыс болады. Јбілќайыр хандыєы осыдан кейін ыдырап кетеді.

Ноєай ордасы (ХІV-ХVІ єасырлар)

 

Ноєай ордасыныѕ ќўрылуы

 

Жошы ханныѕ немересі Ноєай Алтын Орда јскері ќолбасшыларыныѕ бірі болєан. Ол Кавказ, Польша, Венгрия, Балќан жјне Парсы елдеріне јскери жорыќтар жасайды.

1273 жылы ол Византия императорыныѕ ќызына їйленді.

1306 жылы Доннан Дунайєа дейінгі ўланєайыр ґлкені билеген Ноєай Тоќтамыстыѕ ќолынан ќаза табады. Ноєайдыѕ ќарамаєындаєы Каспий маѕыныѕ халыќтары Ноєай елі атанады.

Осылай XIV єасырда Еділ бойында жаѕа мемлекет Ноєай ордасы пайда болды.

Территориясы

 

Еділ мен Жайыќ ґзендерініѕ алабы - Ќазан мен Тїменге дейінгі жерлер. Астанасы - Сарайшыќ ќаласы.

 

Саяси жаєдайы

 

Ноєай ордасыныѕ дербес мемлекет болуына Едіге кґп ыќпал еткен. Едіге 1396жылдан 1411жылєадейін 15жылбойы Ноєай ордасын билейді. 1426-1440 жылдары Едігеніѕ баласы Нўраддин билік ќўрєан тўста Ноєай ордасы кїшейді.

Ноєай ордасы феодалдыќ мемлекет болады. Јскери ќуаты да кїшейеді. Жорыќќа 300000 жауынгер шыєара алатын мемлекет болєан.

XVI єасырда Ноєай ордасы Ќырым хандыєымен жјне Орыс мемлекетімен орнаєан сауда экономикалыќ жјне саяси байланысты жолєа ќояды.

Ресейдіѕ Ќазан жјне Астрахань хандыќтарын жаулап алєандыќтан кейін, Ноєай ордасы бірнеше дербес иеліктерге бґлініп кетеді.

Ноєай ордасы ќўрамындаєы ќоѕырат, арєын, тама, ќыпшаќ, ќаѕлы сияќты тайпалардыѕ бір бґлігі ќазаќтардыѕ кіші жїзіне кірді. Ал ќалєандары Орыс князьдыєына, Ќырым хандыєына ќарады.