Монєол шапќыншылыєы
Ќазаќстан
Монєол басќыншыларыныѕ ќол астында
XIII єасырдыѕ басында Азияныѕ
орталыєында Ќытайдыѕ солтїстігіндегі ўланєайыр территорияда Монєол мемлекеті
кўрылады. Боржегінтайпасынан шыќќан
Темучин (1155-1227) бытыравды монєол тайпаларын біріктіріп, монєол патшалыєын
ќўрєан. Темучинніѕ јкесі - Есукей батыр, шешесі - Меркіт
ќызы.
1206 жылы
Монєолияныѕ Онон ґзенініѕ жаєасында болєан ќўрылтайда аќсїйек, шонжарлар
Темучинге «Шыѕєыс хан» деген атаќ беріп, оны Монєол мемлекетініѕ ўлы ханы деп
жариялайды. Шыѕєыс ханныѕ негізгі маќсаты аса кїшті јскери-феодалдыќ мемлекет
ќўру болды. Јскер кїші 3-ке бґлінді: оѕќол (баруун гар), сол ќол (зїїнгар -
жоѕєар) жјне орталыќ (тґв). Јскерлер тїмен, мындыќ, жїздікке бґлінді. Монєол
феодалдары ноян деп аталды.
Монєол
шапќыншылыєы
Монєол
феодалдары малєа ірі жайылымдарды, јскери кїш ретінде кґптеген халыќтарды керек
етті. Сондыќтан XIII єасырдын, басынан бастап-аќ
Шыѕєыс хан басќыншылыќ соєыстар жїргізеді. Таяу ќоныстанєан кґптеген тайпаларды
баєындырады. 1207-1208 жылдары монєол јскерлері Сібірдегі буряттар, якуттар мен
ойраттарды, Енисей ќырєыздарын жаулап алады. Шыѕєыс хан јскерлері 1209 жылы
Таѕєыт мемлекетін жјне ўйєырларды, 1211 жылы Ќытайды жјне оныѕ астанасы Пекинді
(Хан-балыќты) баєындырады.
Шыѕєыс
ханныѕ Ќазаќстан жеріне басып кіруі
1217 жылы
ќарлїќтар Шыѕєыс ханныѕ ќол астына ќарайды. 1218 жылы Шыѕєыс ханныѕ сенімді
нґкері Жебе ноян Жетісуєа басып кіріп, найман ханы Кїшлікті жеѕеді. Бўл
жаєдайлар Шыѕєыс ханныѕ Оѕтїстік Ќазаќстан жеріне шабуыл жасауєа жол ашады. 1218
жылы Шыѕєыс хан Хорезм шахы Мўхаммедке бейбіт келісім жасау їшін елші жібереді.
1218 жылы Шыѕєыс хан осындай елшілікті 450 адамнан ќўралєан (500 тїйемен)
керуенмен Отырарєа жібереді. Отырар билеушісі Ќайыр хан керуенді тонап,
адамдарды ґлтіреді. Бўл оќиєа Шыѕєыс ханныѕ Орта Азия мен Оѕтїстік Ќазаќстанєа
басып кіруіне басты сылтау болады.
1219 жылы
ќыркїйекте Шыѕєыс ханныѕ 111 мыѕ јскері Отырар ќаласын ќоршайды. Бўл ќалыѕ ќолды
Шыѕєыс ханныѕ ўлдары Шаєатай, Їгедей басќарады. Ќайыр хан 50000 јскерімен
Отырарды 5 ай бойы ќорєайды. Ќолбасшылардыѕ бірі Ќараша-хажиб «Сїпіхан»
ќаќпасынан шыєып, жауєа ќосылады. Осыдан кейін бір айдыѕ ішінде Шыѕєыс хан
јскері Отырарды алады. Јйгілі кітапхана ґртеніп, халыќ кґптеп ќырылады. Ќайыр
ханныѕ денесіне ерітілген кїміс ќўйып, азаптап ґлтіреді. 1219-1220 жылдары
Шыѕєыс ханныѕ ўлдары Бўхара, Самарќан, Сыєанаќ, Сауран, Баршынкент, Жент, Їзгент
ќалаларын баєындырады.
1221 жылы
Шыѕєыс хан јскері Хорезмді, Орта Азияны жаулап алады. Осыдан кейін Шыѕєыс хан
јскерлері парсы, Ауєанстан, Орыс, Дешті-Ќыпшаќ жерлерін жаулап алады. 1224 жылы
Ертістегі Шыѕєыс хан ордасына ќайта оралады. 1219-1224 жылдар аралыєында Шыѕєыс
хан Ќазаќстан мен Орта Азияны жаулап алып, ґз империясыныѕ ќўрамына
ќосады.
1238 жылы
Бўхарада Махмўд Тараби бастаєан кґтеріліс Шыѕєыс хан ќол астындаєы халыќтар
кґтерілісініѕ еѕ ірісі
болады.
Ўлыстардыѕ
ќўрылуы
Ўлан-байтаќ
ґѕірлерді жаулап алєан Шыѕєыс хан ґлерініѕ алдында ґзініѕ тґрт ўлына ол жерлерді
бґліп береді.
Тґлеге (кіші ўлы) кіндік Монєолияны; Шаєатайга Жетісу мен Јмудария маѕын
(Мјуереннахр), Шыєыс Тїркістанды; Їгедейге Алтай, Тарбаєатай, Батыс
Монєолия жерлерін береді. Жошы (їлкен ўлы) їлесіне Ертістен
батысќа ќарай бїкіл Дешті-Ќыпшаќ жерін ќоса Оралєа дейін, Жетісудыѕ солтїстік
бґлігі, Арал, Каспий маѕындаєы жерлер тиді.
Бўл бґлінген
жерлер ўлыстар деп аталды. Барлыќ ўлыстардыѕ орталыєы Ќараќорым болды. Ал Ќазаќстан аймаєы їш
ўлысќа (Тґледен басќа) ќарады. Бўлардыѕ ішінде еѕ ірісі -Жошы
ўлысы, кейінгісі -Шаєатай
ўлысы.
Шаєатай
ўлысы
Жетісу,
Мјуереннахр сияќты ґѕірлерді иеленген Шаєатай 1241 жылы ґлді. Оныѕ орнына
Шаєатай ўлысына баласы Есу-Мґѕке хан болды. Біраќ Ўлы Ордаєа билік їшін кїрес
Шаєатай ўлысына да зардабын тигізді. XIV єасырдыѕ басына ќарай єана Шыѕєыс
хан империясынын, билігі Шаєатай јулетініѕ ќолына тиді. Шаєатай ўлысындаєы бўл
таластар, ґзара ќырќысулар XIV єасырдыѕ ортасында ўлыстын,
ыдырауына себеп болды. Шаєатай ўлысыныѕ мўрасы ретінде Жетісуда Моєолстан
мемлекеті ќўрылєан еді.
Жошы
ўлысы
Шыѕєыс хан
ќўрєан алып империя аумаєыныѕ басым бґлігі Жошы ўлысына ќарады. Алєашќыда ўлыс
территориясы Ертістен Еділге дейінгі, Сібірден Сырдарияєа дейінгі жерлерді
ќамтыды. Ќазаќстан жерініѕ басым бґлігі осы ўлыстыѕ ќўрамында болды. Жошы хан
елгеннен кейін мирасќоры Батый (Бату) жорыќтары нјтижесінде ўлыс аумаєын
Алтайдан Дунайєа дейін созды. Бўл ўлы мемлекет Алтын Орда мемлекеті
болды.
Алтын Орда
мемлекеті
Алтын
Орданыѕ ќўрылуы
1235 жылы
Монєол империясыныѕ астанасы Ќараќорымда болєан ќўрылтайда Батысќа (Еуропаєа)
шапќьшшылыќ жорыќ жасау ўйєарылады. Бўл жорыќ 1236 жылы басталады. Шыѕєыс ханныѕ
немересі, Жошы ханныѕ баласы Батый басќарєан јскер Еділ мен Жайыќтан ґтіп, Орыс,
Украина жерлерін баєындырып, Шыєыс Еуропа елдерін талќандап, Адриат теѕізіне
дейін жетеді. Осыдан кейін Еділ бойында Батый Алтын Орда мемлекетін ќўрады.
Алтын Ордаєа Ертістен Днестрге дейінгі жерлер кіреді. Орыс князьдары Алтын Орда
билігін мойындайды. Алтын Орданыѕ астанасы Сарай-Бату, ал кейінірек Сарай-Берке
ќаласы болады.
Ќоєамдыќ-саяси жаєдайы
Алтын Орда
јскери мемлекет болды. Ўлан-єайыр ґлкеде орналасќан мемлекет халќыныѕ басым
бґлігі тїркі тілдес ќыпшаќтар болды. Мемлекеттіѕ басты саяси-мјдени тілі ќыпшаќ
тілі болды. Ќўрылтай мемлекеттіѕ негізгі ўйымы болып саналды. Алтын Орда
јскерлері оѕ ќол, сол ќол деп екі ќанатќа белінді. Мемлекет басындаєы нояндар
мен бектердіѕ, басќаќтар мен тамєашылардыѕ ќолында билік кґп болды.
Шаруашылыєы
жјне мјдениеті
Кґшпелі мал
шаруашылыєы мен отырыќшы егін шаруашылыєы Алтын Орда халыќтарыныѕ басты
шаруашылыєы болды.
Алтын Орда халыќтары,
негізінен, мўсылмандар болды.
Алтын Орда мемлекетінде
алєашќыда кґне ўйєыр жазуы негізгі жазу болып ќалыптасса, кейіннен ислам діні
ыќпалыныѕ кїшеюіне байланысты араб жазуы да
ќатар ќолданылады.
Алтын Орда дјуірі
ортаєасырлыќ тїрік јдебиетініѕ дамыєан кезеѕі болды. Бўл кезеѕдегі јдеби
шыєармалар:
1233 жылы «ЌиссаЖїсіп»
(Јли),
1303 жылы
«Кодекс-Куманикус»,
1303 жылы
«Ќыпшаќ тілі сґздігі»,
1359 жылы
«Махаббатнама» (Ахмет Хорезми дастаны),
1391 жылы «Гїлстан
бит-тїрки» (ќыпшаќ аќыны Сарай),
1409 жылы
«Жїсіп-Зылиќа» (Дїрбек аќын).
Жјне осы дјуірде «Ќырыќ
батыр» жыры дїниеге келеді. Бўл туындыда ќырыќ ќыпшаќ
батыры ерлігі туралы баяндалады.
Алтын
Орданыѕ ыдырауы
Ыдырау
себептері:
- этникалыќ ќўрамы јр тїрлі халыќтар
бір мемлекетте тўра алмады;
-
шаруашылыєыныѕ ґркендеуі нашар болды;
- билік їшін
талас кїшейді;
- езілген
халыќтыѕ азаттыќ кїресі кїшейді.
Алтын Орданыѕ
тјуелсіз иеліктерге бґлінген кезі ХІV єасырдыѕ II жартысы. Аќ Орда, Хорезм, Еділ
бўлєарлары т.б. дербес мемлекеттер пайда болды. Бўхардыѕ барлыєы бўрын Алтын
Орданыѕ ќўрамында болды. Кейіннен Алтын Орданыѕ ќазаќстандыќ белігінде Аќ Орда,
Моєолстан, Јбілќайыр хандыєы, Ноєай ордасы сияќты мемлекеттер билік
жїргізген.
Монєол
шапќыншылыєыныѕ зардаптары жјне пайдасы
Зардаптары:
- кґптеген
халыќ ќырылды;
- гїлденген
ќалалар, сјулетті єимараттар ќирады;
-
Ќазаќстан экономикасыныѕ дамуы тежелді
т.б.
Пайдасы:
- сауданыѕ ґркендеуіне
жаєдай
жасалды;
- Шыѕєыс ханныѕ «Яса» зандар жинаєы кґшпелі халыќтардыѕ ќўќыќтыќ нормаларына баєыт беріп отырды т.б.