Подготовка к ЕНТ

VI—XII єасырлардаєы ќалалар

Орта єасырларда јкімшілік, сауда-экономикалыќ орталыќ болєан ќалалар Оѕтїстік Ќазаќстан мен Жетісуда ќалыптасты.

Ќазаќстандаєы орта єасырлардаєы ќалалардыѕ

бірнеше бґліктері болды.

1. Шахристан - ќала билеушілері, аќсїйектер мен діни ќызметкерлердіѕ тїраєы.

2.  Рабад - ќаланыѕ ќолґнершілері мен саудагерлері тўратын белігі.

3.  Цитадель - ќаланыѕ ќорєаныс бґлігі, яєни ќамал мен бекіністер.

VІ-ХІІ єасырлардаєы Ќазаќстан жеріндегі ірі ќалалар: Мерке, Аспара, Суяб, Їзкент, Сауран, Ќўлан, Талкиіз, Ќойлыќ, Тараз, Отырар, Ќарнаќ, Ашнас, Баршынкент, Сыєанаќ, Испиджаб, Весидж, Шауєар, Иасы (Тїркістан), Баласаєўн, Орда т.б. Археологтар Ќазаќстан жерінен 60-тан астам ќаланыѕ орнын аныќтаєан.

Ќала јкімшілігі

Орта єасырлардаєы ќалалардын кґбі тјуелсіз ґмір сїрген. Јр ќаланыѕ жеке билік жїргізетін билеушілері болєан. Билеушілердін, титулы јр тїрлі, мысалы, Кермикент билеушісі - кутегенлабан, Барысханда - манап, Науакентте - яланшах, Семекнада билеуші инал-тегін деп аталєан.

Ќала халќы

Ќалаларда халыќ біршама ќоныстанды. Сонымен ќатар ќала халќы отырыќшыєа айналєан кґшпенділер есебінен кґбейіп отырєан. Испиджабта 40 мыѕ, Отырарда 16 мыѕ, Таразда 10 мыѕ, Баласаєўнда 10 мындай адам ґмір сїрген (ІХ-ХІ єасырлар).

Испиджаб

Ќазіргі Шымкент ќаласынан 12 шаќырым жерде (Сайрам) орналасќан. Бўл ќала V єасырда аса ірі мјдениет жјне сауда орталыєы болды. Испиджабтын, осындай сауда орталыєы ретіндегі рґлі Х-ХП єасырларда кїшейді. XI єасырда сауда айналымы їшін шыєарылатын теѕге сарайы Испиджабта орналасќан. Испиджаб ІХ-Х єасырларда Ќарлўќ, Ќарахан мемлекеттерініѕ ќўрамында болды. Сонымен ќатар Испиджаб ірі діни орталыќ болєан.

Тараз

Ўлы Жібек жолы бойындаєы ортаєасырлыќ ірі ќалалардыѕ бірі Тараз болды. Тараз ќарахандыќтар мен ќарлўќтар заманында ерекше гїлденді. Бўл ќала Талас деп те аталєан. Тараз ќаласында Бабашахатун, Айша бибі, Ќарахан кесенелері орналасќан. Тараз ќаласы жайында араб саяхатшысы Јл-Макдиси: "Тараз - ірі бекіністі ќала, баќтары кґп, халќы тыєыз, ќала сыртында тереѕ ор ќазылєан, тґрт ќаќпасы жјне тґѕірегінде елді мекендері бар. Ќаланыѕ орталыќ бґлігіне кірер ќаќпа алдында їлкен ґзен аєады, ґзенніѕ арєы бетінде де тўрєын їйлер, ґзеннен етер ґткелдері бар. Мешіт базар арасына салынєан", - деп жазєан.

Тїркістан (Иасы)

Бўл ќала алєашында Шауєар деп аталєан. Ќалада атаќты ойшыл, ислам дінініѕ білгірі Ќожа Ахмет Иассауи ґмір сїрген (кейіннен Мјуереннахр билеушісі АќсаќТемір Ахмет Иассауиге VII єасырда мазар салдырєан). Ќаланын, Ќазаќстан мен Орта Азияныѕ діни орталыєы ретіндегі беделі ґсе берді.

Сыєанаќ

"Болса тјѕірім екінші емір ќиєандай, Сыєанаќта кґз жўмар ем ќиналмай". Бўл- орта єасырдаєы тїрік ойшылы Єисамеддин јл-Сыєанакидіѕ айтќан сґзі. Сыєанаќ - Сырдария бойында орналасќан ірі сауда орталыєы. VII єасырда Сыєанаќ ќаласы ќыпшаќтардыѕ саяси орталыєы болды.

Баласаєўн

Баласаєўн - ортаєасырлыќ ірі ќалалардын; бірі. Бўл ќала Шу ґзенініѕ бойында орналасќан. Жалпы зерттеулер бойынша, Баласаєўн ќаласы V єасырда пайда болєан. Бір кездері Баласаєўн ќарлўќтар мен ќараќытайлардыѕ астанасы болєан. Баласаєўнда їлы аќын, єалым Махмўд Ќашєари еѕбек еткен жјне аќын Жїсіп Баласаєўн туєан. Баласаєўн ќаласы Аќтґбе деп те аталєан.

Ќазаќстан аумаєындаєы ортаєасырлыќ мемлекеттер

Ќарахандар мемлекеті (942-1210 жылдары)

Мемлекеттіѕ ќўрылуы. Саяси жаєдайы

V єасырда Ќарахан мемлекетініѕ ќўрылуына ќарлўќ бірлестігініѕ тайпалары кґп їлес ќосты. Ќарахан мемлекетініѕ ќўрылуын тездеткен жаєдайлардыѕ бірі - ќарлўќ ќаєанатыныѕ ыдырауы.

Сатўќ Боєра хан Ќарахан јулетініѕ негізін салушы болды.

942 жылы Сатўќ Боєра хан Баласаєўн билеушісін кўлатып, ґзін ќаєан деп жариялайды.

Боєрадан кейін 960 жылы баласы Мўса ќаєан болады. Мўса ґлгеннен кейін билікті баласы Јли Арсылан ќолына алады. X єасырдыѕ аяєында ќарахандыќтар Испиджаб, Бўхара ќалаларын басып алады. 1040 жылы Ќарахан мемлекеті Шыєыс жјне Батыс ќаєанаттары болып екіге белінеді. Екі ќаєанатќа бґліну процесі жарты єасырєа жуыќ созылады.

Батыс ќаєанатќа Мјуереннахр, Ходжент жерлері кірді. Астанасы Бўхара ќаласы болды (кейін Самарќан).

Шыєыс ќаєанатќа Жетісу, Шыєыс Тїркістан жерлері, Тараз, Испиджаб, Шаш ќалалары кірді. Орталыєы Баласаєўн, кейіннен Ќашєар ќаласы болды.

Селжўќ сўлтаны Мјлік шах Ќарахан мемлекетіне басып кіріп, Самарќанды жаулап алады.

Селжўќ сўлтандары Арсылан мен Санжар Ќарахан мемлекетініѕ ќўлауын тездетеді. Жјне де ќараќытайлардыѕ Ќарахан жеріне басып кіруі Ќарахан ќаєанатыныѕ тарих сахнасынан ґшуіне себеп болды. 1141 жылы Ќарахан билігі ќараќытайлардыѕ ќолына кґшеді.

Шаруашылыєы

Ќарахандыќтардыѕ басты шаруашылыєы - кґшпелі жјне жартылай кґшпелі мал шаруашылыєы. Негізгі мал жылќы болды.

Ќарахандар шаруашылыєы жайында Махмўд Ќашєари: "Ќарахан мемлекетініѕ ќўрамына енген тайпалар отар-отар ќой ўстады, сондай-аќ тїйе, ешкі мен сиыр ґсірді... Ќўлан, киік, бўєы, арќар, ќасќыр... аулады", -деп жазады. Егіншілік те ґркендеген. Ќарахан мемлекетініѕ хандары ґздерініѕ туыстарына "ихта" деп аталатын салыќ жинауды сыйлаєан. Бўл салыќ бўрын халыќтан алынып ќаєанат пайдасына келген болатын. Ихтаныѕ кґп тїрлері болєан. Діни ќызметкерлер мен јскери адамдар ірі жерлерді иеленген.

Мјдениеті

Ќарахан мемлекетінде ортаєасырлыќ тїрік мјдениеті дамыєан. Ќарахан мјдениетініѕ ірі орталыќтары ретінде Тараз, Испиджаб ќалалары болєан. Ортаєасырлыќ жазушылар Таразды "саудагерлер ќаласы", Испиджабты "саудагерлер кен бўлаєы" деп жырлаєан. Ќарахан мемлекетінде сјулет ґнерініѕ ерекше їлгілері болєан. Сјулет ґнері јсіресе Х-ХІІ єасырларда шарыќтады. Айша бибі, Алашахан, Бабашахатун, Сырлытам кїмбездері, Јулие ата мазарлары - ќарахандыќтар сјулет ґнерініѕ туындылары.

Бўхара, Самарќан батыс, ал Баласаєўн, Ќашєар шыєыс иеліктерініѕ мјдениет орталыќтары болєан.

Ќарахандар дјуірінде ўлы єўламалар Махмўд Ќашєари "Диуани лўєат ат-тїрк", Жїсіп Баласаєўн "Ќўтты білік" атты еѕбектерін жазєан.

Ќимаќтар мемлекеті

Батыс Тїрік ќаєанатыныѕ ќўрамында болєан ќимаќтар VII єасырда Алтай тауыныѕ солтїстігін, Ертіс ґзенініѕ жаєалауын мекендеген. VIII—IXєасырларда ќимаќтар Оралдан Аралєа дейін, Жетісу, Балќаш тґѕірегін, Батыс Алтай, Ертісті ґрлей ќоныстанєан. 840 жылы Ўйєыр хандыєыныѕ Ќўрауынан кейін ќимаќтардыѕ кїшеюі басталды. Ќимаќтар 7 тайпадан ќўралєан: еймўр, баяндўр, Татар, исмаќ, ќыпшаќ, ланыка, ажмат.

Мемлекеттіѕ ќўрылуы

Ќимаќ ќаєанатыныѕ орталыєы Ертіс ґзенініѕ бойындаєы Ќимаќия ќаласы болєан. Деректер бойынша, бўл ќала ќазіргі Павлодар ќаласыныѕ орнында болєан. Басќа ортаєасырлыќ тїрік мемлекеттеріндегідей Ќимаќ мемлекетініѕ кґсемі де ќаєан аталєан.

Ќимаќтар їшін мал шаруашылыєыныѕ маѕызы зор болды. Тґрт тїліктіѕ барлыєын бірдей ґсірді. Кґшпелі мал шаруашылыєымен айналысќан ќимаќтар батыстаєы Жайыќтан Ертіске дейінгі аралыќта кґшіп-ќонып жїрген.

Ќимаќтар шаруашылыєы жайында Гардизи ґз еѕбегінде: "... ќимаќтар ќысќа жаќын ґзініѕшама-шарќына

ќарай ќой, жылќы жјне сиыр етін сїрлеп алады", - деген. Негізгі мал - ќой, жылќыныѕ да маѕызы зор болєан. Ол туралы Ґл-Жахиз: "Ќимаќтар жерде отырєаннан ат їстінде кґп болды", ал Гардизи: "Ќимаќтардыѕ жер ќайыстырєан жылќысы болды", - дейді.

Егін шаруашылыєы мен аѕ аулаудыѕ маѕызы аз болмаєан.

Шаруашылыєы жјне мјдениеті

Ауыл шаруашылыќ (мал) шикізаттарын ґндеу ќимаќтар ќолґнерініѕ негізгі тїрі болєан. Јл-Иакуби:" Ќимаќтар киіз басуєа јбден шебер", - деп жазєан. Ќимаќ ќаєана-тында Мерке, Секол, Барисхан сияќты 25 ќала мен ќоныстар болєан.

Мемлекеттіѕ ќўлауы

Ќимаќ мемлекеті ќўлауыныѕ бірнеше себебі:

- аќсїйектер алауыздыєы;

- XI єасырда Орта Азиядан ќимаќ жеріне баска тайпалардыѕ кґшіп келуі;

- Ляо мемлекетінен ыєысќан єўндардыѕ ќимаќтарєа шабуыл жасауы т.б.

Ќимаќ мемлекетініѕ билігінде болєан ґлкелер ќыпшаќтардыѕ ќолына ґтті.

Оєыздар мемлекеті

Саяси тарихы

Ортаєасырлы ќтїрік мемлекеттерініѕ бірі - Оєыз мемлекеті. Оєыз тайпалары VIII єасырда Жетісу ґѕірін мекендеген. Бўл тайпа бірте-бірте Шу ґзені бойы мен батысќа ќарай жылжыєан.

Сырдария ґщрін жаулап алу їшін оєыздар осы жердегі канєар-печенег тайпасымен соєысып жеѕілді. Оєыздар Сырдария, Арал маѕы, Каспий, Еділ-Жайыќ ґѕірлерін басып алады.

Осы ґѕірлерде IX єасырда оєыздардыѕ ортаєасырлыќ мемлекеті ќўрылды. Оєыз тайпаларынын, саяси бірлестігіне баяндўр, астар т.б. тайпалар кірді. XI єасырда оєыздар 22 тайпадан ќўралєан. Ал Махмўд Ќашєари оєыздардыѕ ќўрамында 24 тайпа болєанын айтады. X єасырда оєыздар мемлекетініѕ астанасы Еуропа мен Азияны байланыстыратын сауда жолыныѕ їстінде орналасќан Янгикент ќаласы болды.

965 жылы оєыздар Киев князы Святославпен одаќтасып, Хазария мемлекетін талќандайды. X єасырдыѕ аяєында оєыздар Еділ Бўлєариясына соќќы береді. Јли ханныѕ мўрагері Шах Мјліктіѕ тўсында Оєыз мемлекеті біраз кїшейеді. 1041 жылы Шах Мјлік Хорезмді жаулап алады. Шах мјлікті селжўќтар ґлтіреді. XI єасырда Оєыз мемлекеті ќўлайды.

Ќўлауыныѕ негізгі себептері: оєыз тайпаларыныѕ салыќтыѕ ауыртпалыєына байланысты кґтерілісі, Селжўќ кґсемдерініѕ жјне ќыпшаќтардыѕ шабуылы.

Ќоєамдыќ ќўрылысы

Мемлекетті жабєу (ябєу) басќарды. Јскери басшысы сюбашы, ујзірлер кїл еркіндер деп аталады. Жабєу билігі мўрагерлік жолмен атадан балаєа беріліп отырады. Бўл орынєа мўрагерді јскери-демократиялыќ сайлау тїрімен таѕдады. Оєыздар, негізінен, пўтќа табынды жјне шаманєа сенді. Кейін ене бастаєан ислам дінініѕ ыќпалы аз болды.

Ќыпшаќтар мемлекеті

Саяси жаєдайы

Ќыпшаќтар Шыєыс Ќазаќстан ґѕірін, Ертістіѕ жаєасын жјне Алтай тауларын мекендеген. Жалпы, ќыпшаќтар тарихта VIII єасырдан белгілі. VIIIєасырда Ќимаќ ќаєанатына тјуелді болєан ќыпшаќтар XI єасырда ќимаќтардыѕ барлыќ жерлеріне иелік етеді. Ґйткені XI єасырда ќимаќ ќаєанаты ќўлайды. Јскери-саяси басымдыќќа ие болєан ќыпшаќтар Каспийден Сырдарияєа дейінгі жерлерді басып алады. Бўл жерлер оєыз тайпаларыныѕ иелігінде болєан.

Ќыпшаќ этникасыныѕ ќалыптасуын 3 кезеѕге бґледі:

1. VІІ-VІІІ єасырлардаєы Ќимаќ ќаєанатыныѕ ќўрамындаєы ќыпшаќтар;

2. VIII—IX єасырлардаєы Алтай тауларынан батыстаєы Еділ ґзеніне дейінгі территорияєа ќоныстанып, саяси їстемдік алєан ќыпшаќтар;

3.  XI—XIII єасырлардаєы Шыєыс ўлыстаєы айбынды ќыпшаќтар.

XI єасырда ќыпшаќтар Ќарахан мемлекеті орналасќан жерге дейін барып, Тараздыѕ маѕына Ќанжаќ-Сеѕгір бекінісін салады. ХІ-ХІІ єасырларда Орта Азиядаєы тїркі тілдес тайпалардыѕ ішінде халќы еѕ кґп осы ќыпшаќтар болды. Ќыпшаќ хандыєы XI єасырдыѕ басында ќўрылып, осы єасырдыѕ ортасына ќарай кїшейді. Ал ќыпшаќтардыѕ батысќа ќарай кешкен тобы орыс жерлеріне де ќоныстанды. Бўлар половецтер деп аталды. Ќазаќстан жеріндегі ќыпшаќтардыѕ мекені Дешті-Ќыпшаќ даласы деп атала бастады. Жент пен Фараб арасындаєы ќыпшаќтар пўттыќ дінді ўстанды.                  

Кейінірек Еділден Ертіске дейін ќоныстанєан ќыпшаќтар екі этникалыќ бірлестікке бґлінеді.

1. Батыс ќыпшаќ тайпалары

Ќоныстанєан ґѕірі: Еділ, Жайыќ алабы, Половецтер даласы (оѕтїстік орыс жерлері).                                   

Тайпалар: печенег, оєыз, башќўрт т.б.

2. Шыєыс ќыпшаќ тайпалары

Ќоныстанєан ґѕірі: Дешті-Ќыпшаќ даласы.               

Тайпалар: ќарлўќтар мен ќимаќтар.

XII єасырда Хорезм шахы ќыпшаќтармен кґп соєысты. 1215 жылы Жент, Сыєанаќ ауданында ќыпшаќтар Хорезм шахынан жеѕіледі. Осыдан кейін ќыпшаќтардын, солтїстікке ќоныс аударуы басталады.

Шыѕєыс ханныѕ Отырарды ойрандауынан кейін, ідыпшаќтар тарихтаєы ґз орнын жоєалтады. Монєол шапќыншылыєынан кейін, ќыпшаќтардыѕ кейбір тармаќтары Венгрияєа, Византияєа ќоныстанады. Енді бір тобы Сирия мен Египетке ќўл ретінде сатылады.

1250 жылы Бейбарыстыѕ басшылыєымен Мысырдаєы ќыпшаќтар хандыќ билікті ќолына алады.

Ґте зор болєан хан билігі атадан балаєа мўрагерлік жолмен беріледі. Ќыпшаќхандары ел-бґрілі тайпасынан єана сайланды.

Ќоєамдыќ ќурылысы жјне шаруашылыєы

Ќыпшаќтар мал шаруашылыєымен айналысты. Ќой саны ґте кґп болды. Егіншілікпен де айналысты. Ол туралы Јл-Омаридіѕ естелігінде: «Олардыѕ егістігі ґте аз, шамалы бидай мен арпа болды. Кґбіне олар тары ґсірді. Оны ќорек етеді жјне тўтынатын тамаќтарыныѕ негізгісі де сол», - делінген.

Наймандар

Наймандардыѕ этникалыќ ќўрылысы

Наймандар - ежелгі тїрік тайпаларыныѕ бірі. Наймандар Ертіс ґзенініѕ жоєарєы жаєын, Шыѕєыс таудан Орталыќ Монєолияєа дейінгі жерлерді мекендеген. Тїрколог єалымдардыѕ кейбірі наймандарды тїркі тектес десе, енді бірі монєол тектес деген пікір айтады. Монєол тілінде найман сґзі «сегіз» деген маєынаны білдіреді. Бўл бір кездері найман тайпаларыныѕ сегіз Оєыз тайпалары деген атауынан шыќќан. Наймандар керей, меркіт, ќырєыздармен кґрші болєан.

Саяси жаєдайы

Наймандардыѕ Ќазаќстанныѕ жеріне ќоныстануы XII єасырдыѕ аяєында болды. 1206 жылєы Шыѕєыс ханныѕ шабуылы наймандардыѕ Жетісу жеріне ќоныстануына себеп болды. Наймандардын. ханы Кїшлік Жетісуда біраз кїш жинап алып, ќараќытайлардан Жетісудыѕ билігін кїшпен тартып алады. 1218 жылы Шыѕєыс ханныѕ јскері наймандарды шабуылдап, талќандайды.

Шаруашылыєы жјне мјдениеті

Кґшпелі мал шаруашылыєы наймандардыѕ негізгі шаруашылыєы болды. Малдардыѕ ішінен жылќы малы ґте баєалы болєан. Наймандар аѕ аулауды да кјсіп еткен.

Ќолґнершілер ат јбзелдерін, арба мен ќару-жараќты жасай білген.

Наймандардыѕ діні христиан діні болєан. Бўл жаєдай наймандардыѕ рухани мјдениетініѕ дамыєанын керсетеді.

Керейлер

Керейлердіѕ саяси этникалыѕ жаєдайы

Керейлердіѕ шыєу тегі туралы єалымдар јр тїрлі пікір ўстанады. Біреулері монєол тектес десе, енді біреулері ежелгі тїрік тайпасы дейді.

Керейлер Солтїстік Монєолиядаєы Селенга, Онон ґзендерініѕ жаєасын мекен еткен. Астанасы Орхон ґзені жаєасындаєы Ќатынбалыќ ќаласы болєан. Керейлер 1007 жылы христиан дінін ќабылдаєан. Керейлердіѕ билеушісі Тўєырыл хан Шыѕєыс ханныѕ јкесі Есукей батырдыѕ досы болєан.

Шыѕєыс ханныѕ јскерінен жеѕілген керейлер Шыєыс Ќазаќстан, Алтай ґѕірін мекендейді. Кейіннен Алтын Орда мен Аќ Орда ќўрамындаєы тайпалардыѕ бірі болады. Керейлер Ашамайлы жјне Абаќ керей деп екі тармаќќа бґлінеді.

Керей - Орта жїздіѕ басты тайпаларынын; бірі. Ќазіргі кезде керейлер Ќазаќстаннан басќа Ќытай, Монєолия, Ресей, Тїркияны мекендейді.

Шаруашылыєы

Негізгі шаруашылыєы кґшпелі мал шаруашылыєы болды. Тґрт тїлік малдыѕ барлыєы ґсірілді. Аѕ аулау, балыќ аулау керейлерде кґп кездеседі.

Ќоєамдыќ ќўрылысы

XI—XIII єасырларда керейлерде феодалдыќ ќатынас орнады. Хан басты билеуші болды. Тайпа ўлысќа бґлінді. Жїздік, мындыќ, тїменге бґлінетін јскерлер болды. Керейлер салыќ жинаушыларды шерби деп атады.