Подготовка к ЕНТ

Ќазаќстан жеріндегі тайпалар одаќтары жјне мемлекеттік бірлестіктер

Ќазаќстан жеріндегі алєашќы кґшпенділер

 

Б.з.б. 1 мынжылдыќтыѕ басында Ќазаќстан аумаєын мекендеген халыќтардыѕ шаруашылыќ ґмірінде бірќатар маѕызды ґзгерістер болды. Ќазаќстанды мекендеген тайпалар осы кезде кґшпелі мал шаруашылыєына бейімделе бастады. Бўл жаєдай шаруашылыќтыѕ дамуына негіз болды. Мўнымен ќатар кґшпенділер арасында мјдениет те дамыды. Б.з.б. VІІІ-VII єасырларда Ќазаќстан аумаєын мекен еткен тайпалар темірді пайдалана бастады. Бўл кезен, тарихта тас, ќола дјуірінен кейінгі ерте темір дјуірі деп аталады. Аталєан дјуірге жататын ескерткіштер Ќазаќстанныѕ Зайсан кґлі маѕынан, Жетісудан, Тасмола ќорєандарынан табылды. Бўл дјуірде Ќазаќстан аумаєын саќ, єўн, ќаѕлы т.б. тайпалар мекен еткен.

Саќтар

Археологиялыќ мјліметтер бойынша, саќ тайпалары Ќазаќстан аумаєын б.з.б. УІІ-ІУ єасырларда мекендеген. Саќ тайпалары јр тїрлі аталєан. Саќтарды ежелгі грек авторлары "Азиялыќ скифтер", парсы ескерткіштерінде "Ќўдіретті еркектер", иран жазбаларында "Жїйрік атты турлар" деп атаєан. Саќтарда, негізінен, јскери ќоєам болды. Саќтайпалары 3 топќа бґлінген.

1) Шошаќ бґрікті саќтар (тиграхауда) Тянь-Шань тауын, Жетісу жерін, Сырдарияныѕ орта аєысын мекендеген.

2)  Теѕіздіѕ аргы жаєындагы саќттар (парадарайя) Ќара теѕіздіѕ солтїстігін, Арал маѕын, яєни Сырдария мен Јмудария ґзендерініѕ тґменгі аєысын мекендеген.

3) Хаома сусынын дайындайтын саќтар (хаомаварга) Мўрєаб аѕєарын мекендеген.

Саќтардыѕ шаруашылыєы

Саќтар, негізінен, мал шаруашылыєымен айналысты. Мал шаруашылыєыныѕ 3 тїрі болды:

1)  кґшпелі мал шаруашылыєы Батыс жјне Орталыќ Ќазаќстанда ґріс алды;

2)  ќыстыќ жјне жаздыќ ќоныстарды ќажет ететін жартылай кґшпелі мал шаруашылыєы Алтай, Тянь-Шань тауларында, Жетісу, Шыєыс Ќазаќстанда кґп тарады;

3) отырыќшы мал шаруашылыєы (жартылай егіншілікпен айналысќан). Шаруашылыќтыѕ мўндай тїрі Оѕтїстік Ќазаќстандаєы Сырдария, Келес, Шу ґзендерініѕ аѕєарларында дамыды. Саќтар жылќы, ќой, тїйені ґте кґп ґсірді, ал ірі ќара (сиыр) саны аз болды.

Сырдария ґзенініѕ аѕєарында егін шаруашылыєымен айналысты. Бидай, тары, ќарабидай ґсірді. Егінді канал арќылы суарды.

Саќтардыѕ јлеуметтік ќўрылымы

Саќтар ќоєамында јскери демократия ќўрылысы орнады. Тайпа кґсемі бас ќолбасшы болды. Саќ ќоєамыныѕ адамдары 3 јлеуметтік топќа бґлінді. Олардыѕ јрќайсысына бір тїс тјн болды:

1) жауынгерлер (ќызыл),

2) абыздар (аќ),

3)  басќа ќауым адамдары (сары, кґк).

Саќ жауынгерлері

Патшалар жауынгерлер тобынан шыќты.

Саќ жауынгерлерініѕ ерлігі туралы кґптеген дерек јѕгімелер бар.

Саќтар б.з.б. 519-518 жылдары парсылармен соєысып, I Дарийдіѕ јскеріне ќарсы ерлікпен шайќасады. Саќтар парсылармен бірге Грекия, Египет жеріндегі соєысќа ќатысады.

Саќтыѕ јйел патшасы Томирис парсы патшасы Кирдіѕ јскерін жеѕген. Томирис адам ќаны толтырылєан меске Кирдіѕ басын салып тўрып: "Аѕсаєаныѕ ќан болса, ал енді іш!" - деп айтады.

Б.з.б. IV єасырда Александр Македонскийдіѕ Орта Азия жеріне жорыєы басталды. Ол б.з.б. 330-327 жылдары Сырдарияныѕ сол жаєындаєы ґѕірлерді тїгелге жуыќ басып алып, Шеткі Александрия ќаласын салады.

Александр Македонский шыєысты жаулап алады, біраќ Сырдарияныѕ оѕ жаєындаєы саќтардан жеѕіледі.

Саќтардыѕ ґнері мен саудасы

Саќтарда кейіннен ќолґнер мен сауда дами бастады. Шеберлер ер-тўрман, јшекей, найза, семсер, ќанжар т.б. жасаєан.

Ќоленер жаќсы дамыды. Мыс, алтын, кїміс, ќорєасын т.б. металдарды кґп пайдаланєан. Сонымен ќатар теріден, аєаштан, ќыштан ыдыстар жасаєан.

Саќтайпалары Сібір, Еуропа, Алтай жјне Шыєыс елдерімен байланыс жасады. Сауда Жібек жолы жјне б.з.б. 1 мыѕжылдыќтаєы "Дала жолы" арќылы дамыды.

Саќ ґнерінде аѕдыќ стиль болды. Олар аѕдар мен јртїрлі аѕыздардаєы жануар бейнесіндегі ќўбыжыќтарды бейнелейтін еді. Аѕдыќ стиль б.з.б.VII єасырда Алдыѕєы Азияда дїниеге келеді. Арыстан бейнесіндегі "ґмір аєашы" саќтарєа еѕ кґп тараєан.

Саќтар јр тїрлі жануарлар бейнесіндегі ќўдайєа, табиєат кїштері кїнге, желге, јр тїрлі ќўбылыстарєа табынды. Мысалы, кїн кїркіреу ќўдайы ќабан бейнесінде бейнеленген.

Зергерлік ґнері жаќсы дамыєан. Саќ шеберлері јшекейлер, ер-тўрмаѕдар, јр тїрлі андар бейнеленген бўйымдар жасай білген. Саќтардыѕ тїсінігінше, јлем 3 бґліктен ќўралєан:

1) Жер астындаєы јлем,

2) Орта жер јлемі,

3) Аспан јлемі.

Саќтардыѕ археологиялыќ ескерткіштері

Шырыќрабат - апасиактардыѕ ("су жаєасын мекендеген саќтар") астанасы. Бўл ќала ќазіргі Ќызылќўм шґлінде орналасќан. Ќала 42 гектар жерді алып жатќан тґбеде орналасќан. Ќаланыѕ орнынан кґптеген дуал, мўнара ќўрылыстар табылєан.

Саќтардыѕ археологиялыќ ескерткіштерініѕ бірі - Бабыш молда ќаласы.

Алматы облысындаєы Есік ќорєаны - б.з.б. VIII—III єасырлардаєы саќ моласы. Бўл молада јрі жауынгер, јрі малшы, јрі абыз адам жерленген. Ол «Алтын адам» деп аталєан. Онымен бірге ќару-жараќ, басќа да шаруашылыќ ќўралдар кґмілген.

Ежелгі грек тарихшысы Геродот саќтар жайлы кґп тарихи деректер ќалдырєан.

 

Їйсіндер

Б.з.б. II єасырда саќ тайпаларыныѕ Жетісудаєы жерін їйсін тайпалары мекендеді. Їйсіндердіѕ мекені Іле, Шу, Талас, Сырдария ґзендерініѕ жаєасында болєан. Їйсіндер мемлекеті 3-ке белінді:

1. Шыєыс.

2. Батыс.

3. Орталыќ.

Їйсіндер астанасы - Ќызыл Аѕєар ќаласы. Їйсін билеушісініѕ титулы - гуньмо. Їйсіндер ќаѕлы, єўндар тайпаларымен соєысќан.

Їйсіндер баспанасы

Шу, Кеген ґзендері бойындаєы їйсіндер кірпіштен, тастан соєылєан їйлерде, кґшпелі їйсіндер киіз їйлерде тўрды. Ќазба жўмыстары нјтижесінде їйсіндер баспанасынан кґптеген тўрмыс заттары табылєан.

Їйсіндер шаруашылыєы

Їйсіндердіѕ негізгі шаруашылыєы кґшпелі мал шаруашылыєы болды. Сонымен бірге їйсіндер егін шаруашылыєымен де айналысты.

Їйсіндер ќорєасын, мыс, алтын кендерін білді.

Їйсіндердіѕ ґнері жјне діні

Археологиялыќ ќазбалар нјтижесінде табылєан јйелдіѕ тјжі тјріздес јшекейлі баскиімі Ќарєалы диадемасы - їйсіндердіѕ ґнері мен діни нанымынан мјлімет берегін кўнды ескерткіш. Ол 2300 м биіктіктегі тау шатќалынан табылєан.

Їйсіндер туралы тарихи деректер

Їйсіндер туралы кеѕ мјлімет Ќытай деректерінде кґп кездеседі. Себебі їйсіндер Ќытаймен кеѕ байланыста болєан. Їйсіндер туралы кґп деректі Ќытай тарихшысы Сыма Цян жазды. Оныѕ жинаіыѕда їйсіндер туралы былай делінген: «Халыќтыѕ саны 630 мыѕ, їй саны 120 мыѕ, жауынгерлерініѕ саны 180 мыѕ...

...Їйсіндерде жылќы кґп. Бай адамдардыѕ 4000-5000-єа дейін жылќысы болады...»

 

Ќаѕлылар

Б.з.б. III єасырда ќаѕлы тайпалыќ бірлестігі ќўрылды. Ќаѕлылар Оѕтїстік Ќазаќстанда Сырдария ґзенініѕ орта аєысын мекендеген. Ќаѕлылар астанасы - Битянь ќаласы. Байланыс жасаєан елдер - Ќытай, Рим, Кавказ т.б. Ќаѕлылар їйсін, єўн тайпаларымен соєысќан.

Ќаѕлылар шаруашылыєы

Негізгі шаруашылыќ тїрлері - мал шаруашылыєы жјне суармалы егін шаруашылыєы. Ќаѕлыларда аѕ, балыќ аулау жаќсы дамыєан.

Ќаѕлылардыѕ ќоєамдыќ ќўрылысы

Ќаѕлы тайпасында билік мўрагерлік жолмен јкеден балаєа беріліп отырєан. Бар билік аќсаќалдардыѕ, ру басшылары мен јскери кґсемдердіѕ ќолында болєан.

Ќаѕлылардыѕ діні

Ќаѕлылар табиєат кїштеріне, ата-баба аруаєына сиынєан. Сонымен ќатар ќаѕлылар жўлдыздар арќылы тїрлі болжамдар жасап отырєан.

Ќаѕлылар туралы деректер

Ќытай жазба деректерінде ќаѕлылар туралы мјліметтер бар. Онда ќаѕлы тайпасында 600 мыѕ адам, 120 мыѕ тїтін бар екені айтылады.

Ќаѕлылардыѕ археологиялыќ ескерткіштері

Мардан-кїйік ќорымы - Сырдария ґзенініѕ жаєасындаєы ќаѕлылардыѕ жерлеу ескерткіші. Бўл ќорым Мардан-кїйік ќаласыныѕ іргесінде орын тепкен. Мўнда 50-ден артыќ мола бар. Ќабірге ґлікпен бірге ыдыстар, јшекей бўйымдар, ќару-жараќ кґмілген.

Ќаѕлы бірлестігініѕ ыдырауы

Ќанды тайпалыќ бірлестігі б.з.б. I єасырдыѕ ортасында ыдырады.

 

Єўндар

Б.з. басында Ќазаќстан аумаєын мекен еткен тайпалардыѕ ішіндегі еѕ жауынгер халыќ єундар болды. Єўндардыѕ жауынгер билеушілерініѕ біріАтилланыѕ есімі ерекше. Оныѕ Еуропа халыќтарына жасаєан басќыншылыќ жорыєы бізге белгілі. Тіпті јлемніѕ сўлу шаћарларыныѕ бірі Венецияныѕ салынуына Атилла бастаєан єўндардыѕ шапќыншылыќ соєысы себеп болєан. Сонымен бірге єўндар Еуразияда б.з.б. I єасырда болєан «халыќтардыѕ ўлы ќоныс аударуымен» тыєыз байланысты болєан. Єўндар Ќазаќстан жеріне б.з. I єасырыныѕ басында ќоныстанды. Єўндар бірлестігініѕ негізін салушы Мґде болды. Ол деректер бойынша б.з.б. 230-174 жылдары ґмір сїрген. Б.з.б. III єасырда єўндардыѕ билеушісі Мґде шаньюй їйсіндерге жјне Ќытай аумаєыныѕ біраз бґлігіне билік жїргізеді. Б.з.б. I єасырда, яєни 55 жылы єўндар екіге бґлінеді:

1.  Оѕтїстік єўн мемлекеті ќытайлардыѕ ќол астына кіреді.

2. Солтїстік єўн мемлекеті ќазіргі солтїстік-батыс Монєолия жерін мекен еткен. Билеушілері Чжи-чжи шаньюй болады. Чжи-чжи бастаєан єўндар Ыстыќкґл маѕында ќытай јскерлерінен жеѕіліп, ќолєа тїседі (1518 адам). Єўндар б.з. 93 жылынан бастап екінші рет Мажарстан жеріне (Венгрия) ќоныс тебеді.

Єўндардыѕ шаруашылыєы

Мал шаруашылыєы жаќсы дамыды.

Егін шаруашылыєы да маѕызды рґл атќарды.

Сонымен ќатар єўндар аѕ аулаумен айналысќан. Кґшпелі мал шаруашылыєымен айналысќан єўндардыѕ негізгі баспанасы киіз їй болды.

Єўндардыѕ ќоєамдыќ ќўрылысы

Мемлекет билеушісініѕ титулы - шаньюй. Шаньюйге тїменбасы, жїзбасы, онбасылар баєынышты болды. Єўндар 24 рудан ќўралды. Јр рудыаќсаќалдар басќарды. Аќсаќалдар мемлекет ісін талќылау їшін бір жылда 3 рет ќўрылтай ґткізіп отырды.

 

Сарматтар

Сарматтар туралы деректер ґте аз. Бўл тайпаныѕ аты б.з.б. III єасырдан бастап тарихќа кірген. Сарматтар єўндармен бірге Ќазаќстанныѕ батыс ґѕірін мекендеген. Сондыќтан сарматтар тілі иран тілінен тїрік тіліне ауысќан. Сарматтардыѕ ќўрамында роксоландар, алавдар, аорстар, сирактар т.б. тайпалар болєан.

Сарматтардыѕ мјдениеті

Сарматтар мјдениеті 3 кезенді ќамтыды:

1. ерте сарматтар мјдениеті (прохор);         

2. орта сарматтар мјдениеті (суслов);

3. кейінгі сарматтар мјдениеті.     

Сарматтар ќыш ыдыстар, саќина, білезік сияќты јшекей заттар жасаєан.

Сарматтардыѕ шаруашылыєы

Кґшпелі мал шаруашылыєымен, отырыќшы ґмір сїріп егіншілікпен де айналысты.

Археологиялыќ ескерткіштер

Б.з. II—IV єасырлардаєы сарматтардыѕ аса ірі археологиялыќ ескерткіші - жерлеу орындары (Батыс Ќазаќстан облысыныѕ Шыѕєырлау ауданында табылєан). Олар кейінгі сарматтар мјдениетіне жатады. Ќабірге ќасында тїрлі јшекей заттары бар јйел жерленген.

Зергерлік ґнер

III—V єасырларда зергерлік ґнерге тїсті металдардыѕ ішінен алтынды кґп ќолданєан. Осы кезде Ќазаќстан жерін мекендеген тайпалардыѕ арасында зергерлік ґнерде «полихромдыќ стиль» кеѕ тарады. Ќазаќстанда V єасырда бўл стильдіѕ екі тїрі дамыды: безендіру, зерлеу јдістері. Сондыќтан да «полихромдыќ стиль» б.з. 1 мыѕжылдыќтыѕ басында туды деген болжам бар.

 

 

V-ХV єасырлардаєы тарихи зерттеулер

 

V єасырдан бастап Ќазаќстан аумаєын мекендеген тайпалар арасында ќоєамдыќ ќатынастыѕ жаѕа тїрі орнаєан еді. Орта єасырлардаєы Ќазаќстан тарихына ќоєамдыќ ќатынастыѕ жаѕа тїрі - феодалдыќ ќатынастардыѕ орнауынан бастап, XV єасырдаєы Ќазаќ мемлекеті мен ќазаќ халќыныѕ ќалыптасуына дейінгі кезеѕ кірген. Бўл кезеѕдегі Ќазаќстан аумаєын мекендеген халыќтар жайында біршама мјліметтер мен деректер бар. Махмўд Ќашєари, Рашид-аддинніѕ тарихи жазбаларынан кґптеген ќўнды деректерді алуєа болады. Византия, Ќытай тарихшылары да мол мјлімет береді.

Монєолия жеріндегі ежелгі тїрік ескерткіштері (Кїлтегін, Білге ќаєан), Тянь-Шань маѕынан табылєан жазба ескерткіштері VI—VIIIєасырлардаєы тїрік тайпалары туралы ќўнды деректер болып табылады.

Ќазаќстанда алєашќы ќауымдыќ ќўрылыстан кейін V єасырдан феодалдыќ ќатынастар орнай бастайды (немісше феод - «жер», аль - «иесі», яєнижердіѕ иесі деген ўєымды береді). Ќазаќстандаєы ортаєасырлыќ тайпалардыѕ арасында негізгі екі тап: феодалдар табы мен шаруалар табыќалыптасады. Феодалдар мал мен жердіѕ негізгі иесі болды. Феодалдыќ ќатынастардыѕ орнауы Ќазаќстанныѕ оѕтїстігінде басќа ґѕірлерге ќараєанда жедел жїрді. Феодалдыќ ќатынастар соєыс, шапќыншылыќ, жорыќтар негізінде ќалыптасты. Феодалдыќ ќатынастар кґшпенділер арасында осылай кеѕ тарала бастады. Орта єасырлардаєы Ќазаќстан тарихыныѕ басты ерекшеліктерініѕ бірі осы феодалдыќ-патриархаттыќ ќатынастардыѕ орнауы болды.