Подготовка к ЕНТ

Ќазаќстан тас дјуірінде

Адам баласыныѕ еѕ алєашќы еѕбек ќўралдары тастан жасалєан жјне бўл кезеѕ ўзаќ уаќытќа созылєан. Осыєан байланысты алєашќы тарихи кезеѕтас дјуірі деп аталєан.

Тас дјуірініѕ кезеѕдері

1.  Палеолит (ежелгі тас дјуірі)

а)  ерте палеолит

ј) орта палеолит

б) кейінгі палеолит

2.  Мезолит (орта тас дјуірі)

3.  Неолит (жаѕа тас дјуірі)

1. Палеолит (ежелгі тас дјуірі)

а) ерте палеолит

(б.з.б. 2 млн-140 мыѕжылдыќтар).

Табиєаты

Оѕтїстіктегі Їнді мўхиты жаєынан жылы ауа Ќазаќстан жеріне келіп тўрєан. Сондыќтан Ќазаќстанда субтропиктік ормандар болєан.

Осы кездегі Ќазаќстан жерін мекендеген жануарлар: ґзен, кґлдердіѕ жаєасында пілдер, шалєында жылќылар, таулы жерлерде аюлар, мамонттар, бўєылар, бизондар, тауларда арќарлар, тауешкілер т.с.с. Б.з.б. 100-80 мыѕ жыл бўрын ауа райы кїрт ґзгерген. Осы кезде Ќазаќстанда ўзаќќа созылєан ауа райыныѕ суытуы басталєан. Барлыќ тауларды мўз басќан. Бўл суыќ мерзім б.з.б. 12000 жылєа дейін созылєан.

Адамдары

Ќазаќстан жерін ежелгі адамдар б.з.б. 800-140 мыѕжылдыќтардан бастап мекендеген. Алєашќы адамдар Ќаратау жотасы мен Ќарасу тўраєында мекендеген.

Алєашќы адамдардыѕ айналысќан істері: аѕ аулау, терімшілік.

Алєашќы адамдар баспанасы: табиєи їѕгірлер, їѕгіме ќуыс, тау шатќалдары т.б.

Адамдар табиєаттын, ќаталдыєына ќарсы тўру їшін, бірігіп аѕ аулап тіршілік етіп ќиындыќты жеѕу їшін топпен ґмір сїрді.

Еѕбек ќўралдары

Еѕбек ќўралдарын жасау їшін пайдаланєан тастары: кварцит, обсидиан, таќтатас, шаќпаќтас. Жамбыл облысындаєы Бґріќазєан, Шабаќты мекендерінен (5000-єа жуыќ тас кўрал), Ќазанєап шатќалы (тастан жасалєан 300-ге жуыќ ќўрал), Ќарасу тўраєы (тастан жасалєан 15000-єа жуыќ ќўрал), Сарыарќа тўраќтары, Балќаштыѕ солтїстік жаєалауы (ежелгі адамдардыѕ тўраќтары, тас ќўралдар) т.с.с. жерлерден тастан жасалєан ќўралдар табылєан.

Ерте палеолит дјуірініѕ созылєан уаќыты - шамамен 1 млн 860000 жыл.

ј) орта палеолшп (б.з.б. 140-40 мыѕжылдыќтар).

Орта палеолит дјуірі мустьер дјуірі деп аталады. Бўл дјуір ертедегі адамныѕдамуымен, мјдениеті дамуыныѕ жаѕа кезеѕі болуымен ерекшеленеді.

Табиєаты

Балќаш кґлі, Ертіс маѕында орманды дала, ал оѕтїстікте жусанды дала болды.

Ґзгерістер: Ќазаќстанда тау тїзілу ќўбылыстары жїрді. Ауа райы салќындады, ґзендер мен кґлдердіѕ негізгі арналары ќалыптасты.

Ґсімдіктер: ќайыѕ, шырша, ќараєайт.с.с.

Жануарлар: бўєы, бизон, піл, мамонттар.

Адамдар жјне олардыѕ тіршілігі

Орта палеолит дјуірініѕ адамдары - иеандерталдыќтар.

Антропологиялыќ келбеті: ќысќа мойынды, аса ірі тісі бар, сґйлеу ќабілеті дўрыс ќалыптаспаєан.

Негізгі кјсібі: аѕ аулау, терімшілік. Анды ќауым болып бірігіп, топпен аулаєан.

Аулайтын андары: бґкен, аю, бизон, мамонт т.с.с. Басты ерекшеліктерініѕ бірі шаќпаќ тастар арќылы от шыєаруды їйренді. Діни наным ќалыптаса бастады. Бўл арќылы ґлікті бір ќырына ќарай жатќызып, аяєын бїгіп жерлеген.

Еѕбек ќўралдары жјне археологиялыѕ ескерткіштер

Тасты ґндеу јдісі жетідді. Еѕбек кўралдары, негізінен, нуклеустан жасалды. Пышаќ, ќару ретінде їшкір тас, аєаш, тері ґндеу їшін ќырєыш тас пайдаланылды.

Археологиялыќ ескерткіштер Оѕтїстік Ќазаќстандаєы Топалы шатќалы мен Ќызылрысбек тўраєынан табылєан.

Табылєан заттар: їшкір тас, ќырєыш т.б.

б) кейінгі палеолит (б.з.б. 40-12 мыѕжылдыќтар).

Бўл дјуірде адам баласы дамуындаєы жаѕа кезеѕ басталып, ќазіргі адамєа ўќсас адамдар ќалыптасты. Бўл адамдарды «саналы адамдар» немесекроманьондыќ адамдар деп атайды (Франциядаєы Кро-Маньон їѕгірінен табылєан).

Адамдар жјне олардыѕ тіршілігі

Антропологиялыќ белгілері: бас сїйектері сопаќ, жазыќ маѕдайлы, бойлары ўзын, тік жїрген.

Негізгі кјсібі: аѕ аулау, терімшілік.

Аулаєан андары: зубр, бўєы, марал, жылќы, мамонт.

Теретін жеміс-жидектері: жабайы алма, алмўрт, саѕырауќўлаќ, сјбіз, жаѕєаќт.б.

Еѕбек ќўралдарыныѕ 20 шаќты тїрі болєан. Адамдар тау їѕгірлерін, ќуыстарды баспана ќылєан. Бўл кезеѕге тјн адамдар баспанасы јзірге Ќазаќстан жерінен табылєан жоќ. Біраќ Ќазаќстанєа жаќын Сібір жерінен мамонт сїйектерінен салынєан баспаналар табылєан. Бўл дјуірде адамдардыѕ бірлескен тобы рулыќ ќауым ќалыптасты. Кейіннен аналыќ рулыќ ќауым орнады. Бўл дјуір адамдарыныѕ бўрынєылардан ерекшелігі рухани жаєынан жоєары болды. Їѕгір ќабырєаларына салынєан суреттер бўєан дјлел болуда. Бўл дјуірде діни нанымныѕ ґзіндік тїрі болєан. Ґлген адамды жерлегенде, тїрлі јшекей заттарын бірге кґмген. Тайпаныѕ пірі болєан јйел-ананыѕ мїсінін жасаєан.

Ескерткіштері

- Оѕтїстік Ќазаќстандаєы Ащысай тўраєы. Табылєан заттар: жануарлар сїйектері, ќырєыш, кескіш, пышаќтјрізді ќарулар т.б.

- Орталыќ Ќазаќстандаєы Батпаќ тўраєы, Ќарабас кґмбесі.

Табылєан заттар: сїѕгініѕ ўштары, ќырєыш тастар, торфириттен жасалєан 172 зат.

2. Мезолитдјуірі (б.з.б. 12-5 мыѕжылдыќтар). Кейінгі палеолит дјуірінен кейін орта тас дјуірі мезолит дјуірі келді. Мезолит дјуірі 7000 жылєа созылды. Бўл дјуір тарих єылымында ґте аз зерттелгендіктен, осы дјуірдіѕ ескерткіштері Ќазаќстан жерінен аз табылєан.

Табиєаты

Ауа райы кїрт жылынып, мўздар еріді. Шґбі, ґсімдігі мол далалар сиреп кетті. Бірќатар жануарлар (мїйізтўмсыќтар, мамонттар) ќўрып кетті.

Адамдар, олардыѕ шаруашылыєы

Аѕшылыќ осы кездегі адамдардыѕ негізгі кјсібініѕ бірі болды.

Аѕшылыќ ќарулар: жебелі садаќ, бумеранг т.б. Садаќтыѕ алєашќы тїрі аєаштан жасалєан. Жебелер аєаштан, ўштары сїйектен жасалєан. Жебе 80-450 метр ќашыќтыќќа жетеді. Бумеранг - аєаштан жасалєан ораќќа ўќсас ќару. Ќашыќтыєы 100 метрге дейін ўшады. Балыќ аулау да жаќсы дамыды. Оныѕ негізгі себебі - мўздыѕ еруі, ґзен, кґлдер суыныѕ молаюы. Бўл дјуірде адамдар Еуропа, Азия, Америка материгін игерді.

Дјуірдіѕ ерекшеліктері: жануарларды ќолєа їйрету, дјнді даќылдар ґсіру.

3.  Неолит дјуірі (б.з.б. 5-3 мыѕжылдыќтар). Неолит дјуірі тас дјуірініѕ соѕєы кезеѕі жаѕа тас дјуірі болып саналады. Бўл дјуірде біраз ерекшеліктер болды. Еѕ алдымен ќоршаєан орта ќазіргі кейпінде болды. Адамдар жануарларды ќолєа їйретумен айналысты. Адамдар шаруашылыєыныѕ дамуына, оныѕ жаѕа тїрлерініѕ кґбеюіне байланысты адамдардыѕ кјсіби ќабілеті де дами бастады.

Адамдар, олардыѕ шаруашылыєы

Жаѕа тас дјуіріндегі адамдар бўрынєы адамдардан барлыќ жаєынан жоєары тўрды.

Ќўралдары: ќыш ыдыс, керамика, дјн їккіш, балта, кетпен, келі, сјндік бўйымдар т.б. Бўларды саз балшыќтан, тастан, граниттен, мыс, алтын, ќорєасын сияќты металдардан т.б. заттардан жасаєан. Аѕшылыќ ќарудыѕ сапасы жаќсарды. Адамдар мата тоќып, киім тігуді їйренді. Керамикалыќ заттарєа геометриялыќ ґрнектер сала білген.

Ерекшелік: ґндіруші шаруашылыќтуды.

Тўраќтар

Арал ґѕіріндегі Сексеуіл тўраєында малшылар мен аѕшылар тўрєан. Себебі бўл жерлерде сиыр, ќой, жылќы сияќты їй жануарларыныѕ сїйектері табылєан (Ќостанай облысындаєы Ботай тўраєы, Батыс Ќазаќстан ґѕіріндегі Кґктїбек, Темір тўраќтары жјне т.б.) -

Ќоєамдыќ ќўрылыс жјне рухани ґмір

Неолит дјуірі адамдарыныѕ діни нанымын олардыѕ ґлікті жерлеу дјстїріне ќарап білеміз. Ґлген адаммен бірге ќабірге јшекей заттар, ќарулар кґмілген. Мјйітті ґртеген. Бўл дјуірде јйелдер еѕбегініѕ маѕызы артты, олар ќоєамда жетекші орын ала бастады. Осылай неолит дјуіріндеаналыќ ру пайда болды.