Лексика
Лексика
Тілдегі барлыќ
сґздердіѕ жиынтыєын ќўрайтын сонымен бірге тілдіѕ сґз байлыєы мен маєыналарын
ќарастырып, оны айќындайтын тіл єылымыныѕ бір саласы лексика немесе лексикология деп аталады. Лексикос — грекше сґз дегенді біддіреді. Тілде
ќолданылатын сґз атаулыныѕ бјрін тілдіѕ лексикасы деп атай береді. Олай болса
лексиканыѕ негізгі зерттеу нысаны -сґз. Белгілі бір ўєымєа берілген атау, атап
айтќанда, бізді айнала ќоршаєан заттыѕ, ќўбылыстыѕ, оќиєаныѕ, тїр-тїстіѕ,
ќимылдыѕ т.б. ўєымныѕ атауы сґз деп аталады.
Тілдегі јрбір
сґз белгілі бір ўєымныѕ тїсініктіѕ атауы болады. Мысалы, аќ, ќызыл, ќара, жасыл — тїстік ўєымды, бір, екі, бес, он — сандыќ ўєымды, бар, кел, оќы — ќимылдыќ ўєымды, адам, тау, тас, кітап — заттыќ ўєымды білдіреді. Јрбір
сґздіѕ білдіретін ўєымын, негізгі тїсінігінсґз маєынасы дейді.
Сґз
маєыналары
Тілде
ќолданылатын јрбір сґздіѕ ґзіне тјн маєынасы болады. Олар сґздіѕ лексикалыќ
маєынасы мен грамматикалыќ маєынасы.
Сґздердіѕ тїбір кїйінде беріп тїрєан негізгі ўєымы лексикалыќ маєына деп аталса, создердіѕ сґйлем ішінде басќа сґздермен ќарым-ќатынасќа тїсу нјтижесінде туатын жалпы маєынасы грамматикалыќ маєына деп аталады. Сґздіѕ лексикалыќ маєынасы біреу болса, грамматикалыќ маєынасы бірнешеу болуы мїмкін. Мысалы, Арман їйге кірді деген сґйлемдегі їш сґз белгілі бір лексикалыќ маєыналарды білдіріп, сонымен бірге бірнеше грамматикалыќ маєыналарєа ие болып тўр. Арман деген сґздіѕ лексикалыќ маєынасы тїбір тўлєада заттыќ атауды білдіруі болса, сґйлем ішінде ґзге сґздермен грамматикалыќ байланысќа тїсіп, негізгі лексикалыќ маєынасына ќосымша їш тїрлі грамматикалыќ маєынаєа ие болып тўр: 1) атау тўлєадатўруы, 2) жекеше тўлєада тўруы, 3) заттыѕ атауы, зат есім болуы. Їйге -ќоныс, мекен жай атауы яєни зат атауы, келді — ќимыл, ќозєалыстыѕ атауы жјне ол ќимыл ќозєалыстыѕ аяќталєанын білдіреді. Ал грамматикалыќ маєыналарын ажыратсаќ, їйге сґзініѕ зат есім екендігі, жекеше, жалпы есім жјне -ге ќосымшасын ќосып алып баєыт маєынасын білдіретіндігі, ал келді сґзініѕ етістік екендігі -ді III жаќ тўлєасында жјне жедел ґткен шаќ маєынасын беретіндігін аныќтауєа болады.