Їндестік заѕы
Їндестік
заѕы
Кез-келген
сґзге ќосымша жалєанєанда ол белгілі бір заѕдылыќќа негізделеді. Біріншіден,
сґздіѕ соѕєы буынына ќарай їндесіп жалєанса, екіншіден, тїбір мен ќосымшаныѕ
жігіндегі немесе сґз аралыєындаєы кґршілес келгем дыбыстар бір-біріне ыќпал
етіп, їйлесіп ќолданылады. Мысалы, басшы, сґзшеѕ дегендегі тїбір сґз бас жуан
буынды болєандыќтан, оєан жалєанып тўрєан -шы ќосымшасы да жуан болып, ал сґз
жіѕішке буынды болєандыќтан шеѕ ќосымшасы жіѕішке болып їйлесіп, жалєанып тїр.
Бўл сґздердіѕ ќосымшасындаєы ш дыбысынын јсерінен тїбірдегі с
жјне здыбысы айтќанда ш дыбысына
айналып, башшы жјне сґшшеѕ болып естіледі.
Біраќ ол жазуда ескерілмей басшы, сґзшеѕ болып
жазылады.
Сондай-аќ
кґршілес келген дыбыстар да бірі-біріне јсер етіп, їйлесіп отырады. Тїбір сґздіѕ
соѕєы дыбысы ќатаѕ болса, оєан жалєанатын ќосымшаныѕ басќы дыбысы да
ќатан (бас-ты, бас-тар, бас-ќа, бас-тыѕ) болады. Тїбірдіѕ соѕєы
дыбысы ўяѕ болса, жалєанатын ќосымшаныѕ басќы дыбысы да ўяѕ (сґз-дер,
сґз-ге, сґз-бен) болып жалєанады.
Ал тїбірдіѕ
соѕєы дыбысы дауысты немесе їнді болса, оєан жалєанатын ќосымшалар да ўяѕ не
їндіден (бала-єа, бала-дан, кґл-ге, кґл-ден)басталады.
Сонымен
їндестік заѕы деп кґршілес келген дыбыстар меи буындардыѕ бір-біріне јсер етіп,
бейімделуші айтамыз. Ќазаќ тіліндегі мўндай їндесу негізінен буын мен дыбыстарєа
ќатысты болєандыќтан, їндесудіѕ буын їндестігі жјне дыбыс їндестіп деп аталатын
екі тїрі ќалыптасќан.
Буын
їндестігі
Ќазаќ тіліндегі
сґздерге ќосымшалардын бірыѕєай жуан немесе бірыѕєай жіѕішке жалєануы сґздін
соѕєы буынына байланысты болады. Мысалы, бала
сґзінде ба-ла деген екі буын болса, екінші
буыны ла жуан болєандыќтан, оєан жалєанатын буын
да ба-ла-єа , ба-ла-дан, ба-ла-єа, ба-ла-ны болып жуан жалєанып
тўр. Ал кіші деген сґз кі-ші болып екі буынєа болінген. Соѕєы
буын ші жіѕішке болєандыќтан, оєан кі-ші-ге, кі-ші-ні,
кі-ші-ден болып жіѕішке буынды ќосымша жалєанєан.
Сонымен
ќазаќтыѕ байырєы сґздерініѕ соѕєы буыны жуан болса оєан жалєанатын ќосымша да
жуан буынды болып, соѕєы буын жіѕішке болса жіѕішке буынды ќосымша жалєанып
ќолданылады. Мўндай заѕдылыќ буын їндестігі немесе сингармонизм деп
аталады.
Ќазаќ тілінде
буын їндестігіне баєынбай, ґзшіѕ ќалпын саќтап жалєанатын ќосымшалар да бар.
Олар мыналар:
1. кґмектес
септігінін -мен, -бен, -пен жалєаулары.
мысалы, бала-мен, адам-мен, кітап-пен, жаз-бен, кїз-бен.
2. Негізінен
басќа тілден енген -ов, -ова, -ев, -ева, - , -ина, -ќор, -ќой, -кеш,
-геш, -гей, -хана, -нікі, -дап, паз ќосымшалары.
Мысалы, Хасен-ов, Есен-ова, Жўмаєаз-ина, дїние-ќор, бјле-ќор, арба-кеш,
јуес-ќой, ем-хана, бала-нікі, адам-дікі.
3. Соѕєы
буында ј дыбысы бар сґздерге ќосымша жуан жалєанады.
Мысалы, кінј-лау, кїмјн-дану, кїнј-єа.
4. х дыбысына аяќталєан сґздерге ќосымша жуан
жалєанады. Мысалы, тарих-тан, цех-та,
штрих-ты.
Дыбыс
їндестігі
Буын їндестігі
дауысты дыбыстарєа байланысты болса, дыбыс їндестігі дауыссыз дыбыстарєа
байланысты болады. Мјселен, тїбір сґздіѕ соѕєы дыбысыныѕ ќатаѕ болуынан
жалєанатын ќосымшаныѕ басќа дыбысы да (тас-ты, тас-тан) ќатаѕ
болады. Тїбірдіѕ соѕєы дыбысыныѕ ўяѕ не їнді болуынан жалєанады
ќосымшаныѕ басќа дыбысы да не ўяѕ не їнді (жаз-ды, жаз-са, сјн-ді,
сјн-ге) болып жалєанады. Мўндай їндесу тїбір сґзбен ќосымшаныѕ жігінде
єана емес, сґз аралыєында да, біріккен сґз сыѕарларыныѕ аралыєында да болады.
Ќазаќ тілінде бўл їндесу дыбыс
їѕдестігінемесе ассимиляция деп аталады. Мўныѕ екі тїрі
бар: ілгерінді ыќпал, кейінді ыќпал.
Ілгерінді
ыќпал
Тїбір сґз бен
ќосымшаныѕ жігіндегі немесе біріккен сґз бен сґз аралыєындаєы алєашќы дауыссыз
дыбыстыѕ соѕєы дауыссыз дыбысќа ќарай їйлесіп ќолданылуы ілгеріѕді
ыќпал деп аталады. Ілгерінді ыќпал мынадай орындарда
кездеседі:
1. Сґздіѕ соѕєы
дыбысы дауысты болса, оєан жалєанатын ќосымшаныѕ басќы дыбысы
не ўяѕ, не їнді болады.
Мысалы, бала-єа, бала-ны, бала-дан, бала-ныѕ
2. Сґздіѕ соѕы
дыбысы ќатаѕ болса, жалтанатын ќосымшаныѕ басќы дыбысы
да ќатаѕ болып жалєанады. Мысалы. бас-тыќ, бас-ќар, бас-пен,
бас-ќа, бас-тыѕ,
3. Сґздіѕ соѕєы дыбысы ўяѕ не їнді болса, оєан жалєанатын
ќосымшаныѕ басќы дыбысы да ўяѕ не їнді болады.
Мысалы, мал-єа, мал-мен, мал-да.
Ескерту:
1. ш, с дыбыстарынан
басталатын ќосымша сґзге сол кїйінде ґзгеріссіз жалєанады.
Мысалы, мал-шы, сґз-шеѕ, ґзіѕ-сіѕ, ќўлын-шаќ.
2. б, в,
г, д дыбыстарына аяќталєан сґздерге ќатаѕ дыбыстан басталатын ќосымша жалєанады.
Мысалы, клуб-ќа, араб-та, Оспанов-ты,
Омаров-ќа.
Тілмізде ілгерінді ыќпалдыѕ жазуда ескерілмейтін тїрлері кґп
кездеседі. Солардыѕ негізгілері
мыналар:
1. Сґздіѕ соѕы ш дыбысына
аяќталып,
оєан с дыбысынан басталєан ќосымша жалєанєанда ќосымшадаєы с дыбысы
айтќан кезде ш болып естіледі.
Мысалы,
жазылуы: айтылуы;
ќаш-са,
шаш-са ќашша, шашша
аш-са,
іш-се ашша,
ішше
2. Біріккен сґз бен сґз
тіркестіѕ бірінші сыѕарлары ќатаѕ дыбысќа
аяќталып, екінші сыѕары ўяѕ дыбыстан басталса,
бірінші сыѕардаєы ќатаѕ дыбыстыѕ јсерінен екінші
сыѕардаєы ўяѕ дыбыс ќатаѕ болып естіледі.
Мысалы,
жазылуы: айтылуы:
Жїсіп-бек,
Кеѕес-бай Жїсіппек, Кеѕеспай
тоќ бала, алып
бар тоќ пала, алып пар.
3. Біріккен сґз
бен сґз тіркесініѕ бірінші сыѕары ўяѕ їнді немесе дауысты дыбысќа аяќталып,
екінші сыѕары ќатаѕ дыбыстан басталса, айтќан кезде екінші сыѕардаєы ќатаѕ дыбыс
ўяѕ болып естіледі.
Мысалы,
жазылуы: айтылуы:
Тўрды-ќўл,
кґз-ќарас Тўрдыєўл,
кґзєарас
Жаѕа-ќорєан,
бґз кґйлек Жаѕаєорєан,
бґзгґйлек
атыѕ ќайда,
ќара ќаєаз атыѕ єайда, ќара
єаєаз
Кейінді
ыќпал
Тїбір сґз бен
ќосымшаныѕ жігіндегі немесе біріккен сґз бен сґз аралыєындаєы кейінгі дыбыстыѕ
ґзінен бўрынєы дыбысќа јсерін тигізіп їйлесуін кейінді
ыќпал деп атайды. Кейінді ыќпал мынадай орыѕдарда
кездеседі:
1. Сґздіѕ соѕєы
дыбысы ќатаѕ ќ, к, п дыбыстарына аяќталып, оєан дауыстыдан
басталєан ќосымша жалєанса, сґз соѕындаєы ќатан дыбыстар ўяѕєа айналады.
Мысалы, жїрек-і — жїрегі, кїрек-і - кїрегі, тараќ-ы, тарає-ы, тап-а-мын,
таб-а-мын, жап-а-мын — жаб-а-мын, сеп-у — себ-у, ќап-у — ќаб-у.
2. Сґздіѕ соѕєы
дыбысы катаѕ п дыбысына аяќталып, оєан дауыстыдан басталєан
ќосымша жалєанєанда, сґз соѕындаєы ќатаѕ дыбыс у дыбысына
айналады. Мысалы, сеп-іп - сеуіп, тен-іп -теуіп, жап-ып — жауып, ќап-ып
— ќауып.
Кейінгі
ыќпалдыѕ жазуда ескерілмейтін тїрлері де бар: 1. Тїбір сґздіѕ соѕєы дыбысы
немесе біріккен сґз сыѕарларыныѕ алєашќысы ндыбысына аяќталып, оєан
жалєанатын ќосымшанын немесе екінші сыѕардыѕ алєашќы дыбысы є, б, ќ, к,
г, п дыбыстары бояєанда тїбірдіѕ соѕєы ндыбысы
айтќанда ѕ дыбысына немесе м дыбысына
айналады.
Мысалы,
жазылуы: айтылуы:
Бўрын-єы,
жан-єа бўрыѕєы,
жаѕєа
Тўрєан-бек,
Жан-пейіс Тўрєамбек, Жампейіс
2. Тїбірдіѕ
соѕєы дыбысы с, з дыбыстарына аяќталып,
оєан ш, с дыбыстарынан басталєан ќосымша
жалєанєанда, тїбірдегі с,
з дыбыстары ш, сболып естіледі.
Мысалы,
жазылуы: айтылуы:
ас-шы,
кес-ші ашшы,
кешші
ќаз-са,
кґз-сіз ќасса,
кґссіз
3. Тїбірдіѕ
соѕєы дыбысы не біріккен сґздін бірінші
сыѕары з, с дыбысына аяќталып, оєан ш,
с, ж дыбыстарынан басталєан ќосымша немесе жеке сґз
келсе з дыбысы
айтќанда с не ж дыбысына, с дыбысы ш дыбысына
айналады.
Мысалы,
жазылуы: айтылуы:
жаз-са,
Боз-жан жасса,
Божжан
мўз сал, Ораз-жан мўссал, Оражжан
тас шаптыѕ
ба? таш
шаптыѕ ба?
4. Біріккен сґз
бен тіркескен сґздіѕ бірінші сыѕары ќатан Дыбысќа аяќталып, екінші сыѕары
дауысты дыбыстан басталса, бірінші сыѕарындаєы ќатаѕ дауыссыз дыбыс ўяѕєа
айналып айтылады.
Мысалы,
жазылуы: айтылуы:
Кґкжиек,
шолаќ еді кґгжиек, шолає
еді
шґп јкелді,
кґк ала шґб јкелді,
кґгала
5. Тіркескен
сґздіѕ бірінші сыѕары дауысты дыбысќа аяќталып, екінші сыѕары дауысты дыбыстан
басталса, бірінші сыѕардаєы дауысты дыбыс тїсіріліп айтылады.
Мысалы,
жазылуы: айтылуы:
торы ала
ат тор/ал/ат
бара ала
ма? бар/ала
ма?
бары осы бар/осы