Подготовка к ЕНТ

Буын

Сґздерді айтќанда дауыс толќыны бґлшектеніп, топталып айтылады. Сґздердіѕ буым саны дауысты дыбыстарєа байланысты. Сґзде дауысты дыбыс ќанша болса, буынныѕ саны да сонша болады. Ал дауыссыз дыбыс буын жасай алмайды. Мысалы, от, адамдар, кітабым, аналарымыздыѕ деген сґздердеот, а-дам-дар, кі-та-бым, а-на-лар-ы-мыз-дыѕ болып дауыс толќынымен бґлшектеніп айтылады. Мўнда бір буынды сґздер де екі, їш, тґрт, бес, алты буынды сґздер де бар.

Буын дегеніміз сґздерді айтќан кездегі ауаныѕ бір толќыны. Ќазаќ тілінде буынныѕ їш тїрі (ашыќ, тўйыќ, бітеу буын) бар.

Ашыќ буында бір єана дауысты дыбыс болады, немесе дауыссыздан басталып дауыстыєа аяќталады. Мысалы, а-на, ј-ке, кґ-ке, жј-ке, а-та, ба-ла.

2. Тўйыќ буын дауыстыдан басталып дауыссызєа аяќгалады. Кейде їш дыбыстан да ќўралады. Ондай кезде соѕєы дауыссыз дыбыс ќатаѕ, оныѕ алдынєысы їнді дыбыс болады. Мысалы, он, ґт, ой, ін, ґрт, ўлт.

3. Бітеу буын кем дегенде їш дыбыстан ќўралады да, дауыссыздан басталып, дауыссызєа аяќталады, Яєни ортасы дауысты екі жаєы дауыссыз болады. Мысалы, бас, баќ, жол-дас, жас-тыќ. Кейде тґрт дыбыстан ќўралатын бітеу буындар да кездеседі. Ондай кезде соѕєы дауыссыз дыбыс ќатаѕоныѕ алдыѕєысы їнді дыбыс болады. Мысалы, тґрт, сарт, тарс, ќарт.

Тасымал

Тіліміздегі сґздер бір буынды да, кґп буынды да бола береді. Сол кґп буынды сґздерді жазып келе жатќанда жолєа сыймаса, ол буынєа бґлініп тасымалданады. Сґздерді тасымалдаудыѕ бґлгіш заѕдылєы бар.

1. Жалєыз буынды сґз тасымалданбайды; аќ, от, су, арт, ќант, тґрт.

2. Ќысќарєан кїрделі атаулар тасымалданбайды: АЌШ., ХЌТУ., ЌазМЎУ., БЎЎ.

3. Ќысќартылып жазылєан кісі аттары ата-тегінен бґлініп жазылмайды. Мысалы, А.Ќўнанбаев дегендегі А јрпін бірінші жолєа ќалдырып, ЌЎнанбаев дегенді екінші жолєа жазуєа болмайды.

4. Сан есімдермен ќатар келген, ќысќарєан ґлшем атауларын алдынєы сан атауларынан бґліп тасымалдауєа болмайды. Мысалы, 20 км дегендегі км-ді алдыѕєы саннан бґліп алып тасымалдауєа болмайды.

5. Бір дауысты дыбыстан тўратын буынды жол соѕында ќалдыруєа болмайды. Мысалы, апа деген сґздін бірінші буыны а-ны бірінші жолєа ќалдырыппа бґлігін екінші жолєа шыєарута болмайды.

6. Дауысты дыбыстардыѕ ортасында й, у дауыссыз дыбыстары келсе, бўл дыбыстар келесі буынныѕ басында жазылып, солай тасымалданады. Мысалы,са-уын, жа-уын, де-йін, да-йын.

Сґздерді тасымалдаєанда есте болатын нјрсе: дауысты Дыбыстан басталєан буын жолдын екінші бґлігіне еш уаќытта жазылмайды, дауысты дыбыс бірінші жолдыѕ аяєында ќалады.