Подготовка к ЕНТ

Салалас ќўрмалас сґйлем

 

Ќўрамындаєы жай сґйлемдердіѕ баяндауыштары тиянаќты тўлєада келіп, бір-бірімен теѕ дјрежеде байланысќан ќўрмалас сґйлемніѕ тїрінсалалас ќўрмалас сґйлем дейді. Айгїл аттан тїсіп еді, су ќайта таязданып ќалєандай екен (Є.Мїс).

Салалас ќўрмаластыѕ ќўрамындаєы жай сґйлемдер бір-бірімен ґзара жалєаулыќ шылаулар арќылы да байланысады. Олар мыналар:

1. Ыѕєайлас мјнді жалєаулыќ шылаулармен байланысады: да, де, та, те, јрі, жјне, мен, бен, пен.

2. Ќарсылыќ мјнді жалєаулыќ шылаулар: біраќ, алайда, дегенмен, сонда да, јйтсе де, сґйткенмен, ал.

3. Себеп-салдар мјнді жалєаулыќ шылаулар: ґйткені, себебі, сол себепті, сондыќтан, неге десеѕіз.

4. Талєау мјнді жалєаулыќ шылаулар: не, немесе, я, яки, не болмаса, я болмаса, яки болмаса, јлде.

5. Кезектес мјнді жалєаулыќ шылаулар: кейде, бірде, біресе

 

Салалас ќўрмалас сґйлемніѕ мынадай тїрлері бар:

1. Ыѕєайлас салалас ќўрмалас сґйлем

2. Кезектес салалас ќўрмалас сґйлем

3. Ќарсылыќгы салалас ќўїрмалас сґйлем

4. Себеп-салдар салалас ќўрмалас сґйлем

5. Талєаулы салалас ќўрмалас сґйлем

6. Іліктес (тїсіндірмелі) салалас ќўрмалас сґйлем

 

Ыѕєайлас салалас ќўрмалас сґйлем

 

Ќўрамындаєы жай сґйлемніѕ бірінде айтылєан ойєа екіншісінде айтылєан ойдыѕ баєыттас, ыѕєайлас мјндерін білдіретін салаластыѕ тїріныѕєайлас салалас дейді. Ыѕєайлас салалас іргелес тўрып та, жалєаулыќ шылаулар (жјне, да, де, јрі) арќылы да байланысады. Жалєаулыќ шылаудыѕ ќатысу-ќатыспауына ќарап, жалєаулыќты ыѕєайлас салалас, жалєаулыќсыз ыѕєайлас салалас деп екіге бґлуге болады. Жалєаулыќсыз ыѕєайлас салаластыѕ ќўрамындаєы жай сґйлемдер бір мезгілде ќатар болєан я болатын істі білдіріп, баяндауыштары бір шаќта тўрады. Мысалы, Кїн батты, жел басылєандай болды (М.Ј.). Меніѕ анам мўєалім еді, ґзім де мўєаліммін. Ыѕєайласа байланысќан кейбір жай сґйлемдер бірінен соѕ бірі болатын, не болєан істі де білдіреді. Мысалы, Ќайла їстінде сґйлеме, тез шаршайсыѕ (Є.Мўст). Кґшелері јрі кеѕ, јрі атќан оќтай тїзу (М.Ќ.).Сиырыныѕ тўќымы да жаќсы, бойы да келіскен екен (Є.С.).

 

Кезектес салалас ќўрмалас сґйлем

 

Салалас ќўрамындаєы жай сґйлемдері арќылы іс-јрекеттіѕ, оќиєаныѕ алмасып, кезектесіп орындалатынын білдіретін салалас ќўрмалас сґйлемніѕ тїрі кезектес салалас деп аталады. Кезектес салалас ќўрмалас сґйлем бірде, біресе, кейде деген жалєаулыќ шылаулар арќылы байланысады. Бўл жалєаулыќгар кґбінесе жай сґйлемдердіѕ јрќайсысымен ќайталанып айтылады. Кезектес салалас ќўрмалас сґйлемніѕ жай сґйлемдері їтірмен ажыратылады. Сјуле біресе отыра ќалып жазды, біресе комбайнныѕ макетімен шўєылданды (Ј.Ј.). Бірде ол аќтарыла салатындайжарќын кґрінеді, бірде салќын тартып алыстап кетеді (Т.А.). Кейде ќабаєы тїксиеді, кейде бет јлпеті кїлім ќаєады (Б.М.).

 

Ќарсылыќты салалас ќўрмалас сґйлем

 

Ќарсылыќты салалас ќўрмалас сґйлем ќўрамындаєы жай сґйлемдердіѕ бірінде айтылєан ойєа екіншісіндегі ой ќарсы мјнді білдіреді; Теѕіз тынышталды, біраќ ешнјрсе кґрінбейді (Є.Мїс.) Ќарсылыќгы салаластыѕ ќўрамындаєы жай сґйлемдер ґзара іргелес тўрып та, жалєаулыќ шылаулар арќылы да, (біраќ, сонда да, дегенмен, алайда, сґйтсе де, јйтсе де) байланысады. Осыєан ќарап оны жалєаулыќты ќарсылыќты салалас жјнежалєаулыќыз ќарсылыќты салалас деп екіге бґлуге болады. Жалєаулыќсыз ќарсылыќты салалас ќўрмаластыѕ жай сґйлемдерініѕ арасына їтір жјне сызыќша ќойылады: Жел саябырлаєан сияќты, - екпіні јлі де ќатты (Є.Мїс). Айдаєаныѕ бес ешкі, - ысќырыєыѕ жер жарады (маќал). Ќарсылыќты салалас ќўрмалас сґйлем ќўрамындаєы жалєаулыќ шылаулар жай сґйлемніѕ арасында ќайталанбайды, бір-аќ рет ќолданылалы. Таяќ тиген жер жаныма батып барады, алайда сыр берген жоќпын. Суєа ау салуєа рўќсат жоќ, біраќ жыртќыш балыќтарєа ќармаќ ќўрєызады (Ј.С.).

 

Себеп-салдар салалас ќўрмалас сґйлем

 

Салалас ќўрамындаєы жай сґйлемдердіѕ алдыѕєысы соѕєысыныѕ немесе соѕєысы алдыѕєысыныѕ себебін не салдарын білдіретін салалас ќўрмаластыѕ тїрін себеп-салдар салалас ќўрмалас сґйлем дейді. Себеп-салдар салалас іргелес тўрып та, жалєаулыќ шылаулар арќылы да байланысады. Байланыстырушы жалєаулыќ шылаулар мыналар: себебі, ґйткені, сондыќтан, неге десеѕіз. Бўл араныѕ малы жўтауєа тиісті емес,себебі ондаєан кґлдіѕ тґѕірегіне жайыла шалєын ґседі (С.М.).

Жалєаулыќсыз байланысќан себеп-салдар салаластыѕ ќўрамындаєы жай сґйлемдерді бір-бірімен маєыналыќ ќарым-ќатынасына ќарап ажыратута болады. Егер себеп мјнді жай сґйлемі бўрын орналасса, арасына їтір ќойылады, ал салдар мјнді жай сґйлемі бўрын орналасса, оныѕ соѕынан ќос нїкте ќойылады. Мысалы. Одан јрі олар сґйлескен жоќ, жиналыс басталып кетті (С.Б.). Біздіѕ жерімізге егін шыќпай ќоймайды: біз агротехникалыќ шараларды ойдаєыдай жїргіземіз. (Є.Мўст).

 

Талєаулы салалас ќўрмалас сґйлем

 

Салалас ќўрамындаєы жай сґйлемдердіѕ ґзара болжал маєынасын білдіріп, тек біреуіндегі іс-јрекет, оќиєаныѕ жїзеге асатындыєын білдіретін салаластыѕ тїрін талєаулы салалас ќўрмалас сґйлем дейді. Мысалы, Не мына Јбдіні ќолымызга шыєарып бер, не болмаса кепіл бол (М.Ј.).

Талєаулы салалас талєау мјнді жалєаулыќ шылаулардыѕ (јлде, јйтпесе, я, яки, болмаса, не, немесе) ќатысуы арќылы жасалады. Бўл жалєаулыќ шылаулар жай сґйлемдердіѕ јрќайсысымен ќайталанып та, ќайталанбай араларында бір рет келіп те тўра береді. Талєаулы салалас ќўрмалас сґйлемніѕ арасына їтір ќойылады. Мысалы, Я алќымда булыєып ашу тўрды, я кґзінде жаѕа бір їрей тўрды (М.И.). Кейбір кјрі бие, ќартаѕ ат, арыќ ќўнан, байталдар не шґге жыєылады, немесе бїйірінен опырыла ќўлайды (М.Ј.). Кїндіз ылєи ўзаќ жырлар жырланады, немесе јредікте шешендер, ділмарлар айтќан таќпаќ, тартыс, билік, даулар айтылады (М.Ј.).

 

Іліктес (тїсіндірмелі) салалас ќўрмалас сґйлем

 

Салалас ќўрамындаєы жай сґйлемдердіѕ алдыѕєысы соѕєысына нўсќап, ал соѕєысы алдыѕєы сґйлемніѕ мазмўнын ашатындай, тїсінік беретіндей ќарым-ќатынасты білдіретін салаластыѕ тїрін іліктес салалас ќўрмалас сґйлем дейді. Мысалы, Бўєан жалєыз єана ќўрал бар: ол жаѕа план жасау(С.М.).

Іліктес салалас ќўрамалас сґйлем ќўрамындаєы жай сґйлемдер бір-бірімен ешбір жалєаулыќ шылаусыз, тек ўласпалы интонация арќылы байланысады. Біраќ кей кезде бірінші жай сґйлемніѕ ќўрамында соѕєы жай сґйлемді нўсќайтындай, іліктес мјнді ќарым-ќатынасты білдіретін сол, сонша, сондай, соншалыќ, мынау, мынадай сияќты сілтеу есімдіктері болады. Мысалы, Ќойнына салєан хаттыѕ ыстыќтыєы сонша - ќалтасында ќаєаз емес, тірі Дјулеттіѕ соєып тўрєан жїрегі сияќты (С.М.).

 

Салалас кўрмалас сґйлемдердіѕ тыныс белгілері

 

Салалас ќўрмалас сґйлемніѕ ќўрамындаєы жай сґйлемдердіѕ арасына, ретіне ќарай, їтір, ќос нїкте, сызыќша жјне їтір мен сызыќша ќойылады. Мысалы,

1. Жалєаулыќсыз ыѕєайлас салалас ќўрмалас сґйлем їтірмен ажыратылады: Біреуі бўрєылау бригадасыныѕ асыра орындалєан жоспарын айтады, біреуі ґндіріске келген жаѕа техниканыѕ жайын сґз етеді (З.Ќ.). Жастардыѕ ќолы ќырыќтыќта, аузы јнде (С.М.).

2. Жалєаулыќ шылаулар арќылы ќўрмаласќан салаластыѕ барлыќ тїріне їтір ќойылады: Бўл топ мектеп їйін августыѕ аяєында бітіреді де,сабаќ бірінші сентябрьде басталады (С.М.). Шынында, Јбіштіѕ сґздерінде јрі саясаттыќ шеберлік бар, јрі Семейдіѕ їркек, шорќаќ, чиновниктерін айламен сескендіру де бар (М.Ј.).

3. Салалас ќўрмалас сґйлемніѕ жай сґйлемдері жјне жалєаулыќ шылауымен байланысса, ешќандай тыныс белгісі ќойылмайды. Мысалы, Келгендер арасында Абай бўрыннан білетін Дјндібай, Еренай сияќты ќарттар бар жјне екі-їш орта жастаєы адам бар (М.Ј.).

4. Салалас ќўрмалас ќўрамындаєы жалєаулыќсыз себеп-салдар салаластыѕ себеп мјнді жай сґйлемі бўрын орналасса їтір ќойылады: Ер жеткен соѕ тїспеді уысыма, ќолымды мезгілінен кеш сермедім (Абай). Ал жалєаулыќсыз себеп-салдар салаластыѕ салдар мјнді жай сґйлемі бўрын келсе одан кейін ќос нїкте ќойылады: Бўл жолы інге кірген із жалєыз: аќтиінніѕ барына еш кїмјн жоќ еді (С.М.).

5. Жалєаулыќсыз ќарсылыќты салаластыѕ ара жігіне їтір мен сызыќша ќойылады: Саєатов карсыласып сґйлеспекші болып еді, - Рахымовтыѕ тыѕдаєысы да келмеді (З.Ш.).

6. Тїсіндірмелі салаластыѕ бірінші жай сґйлемініѕ баяндауышы сонша, соншалыќ, сондай деген сґздерден болса, одан кейін сызыќша ќойылады: Жер астынан шымырлап ќайнап жатќан судыѕ мґлдірлігі сондай — тїбіне тастаєан тїймедей затыѕызды бадырайтып кґрсетеді (Ќ.Ќ.).

7. Тїсіндірмелі салаластыѕ ќўрамындаєы жай сґйлемдердіѕ арасына ќос нїкте не сызыќша ќойылады: Біз, сірј, атты мыќтап сауыќтырып алатын шыєармыз: жол ауыр жјне оныѕ їстіне жїкке бейімдеген мына шананыѕ ќўр ґзі де бір атќа жїк болєандай екен (Х.Ес). Сіздерге де айтарым — саєат тґртте келіѕіздер (Ј.Ј.).

8. Жалєаулыќсыз ыѕєайлас салалас іс-јрекеттіѕ, оќиєаныѕ ґте тез, ќас-ќаєым сјтте болєандыєын білдірсе жјне сол іс-јрекеттіѕ ґзара шарттас мјнде айтылєанын кґрсетсе, жай сґйлемдердіѕ арасы сызыќшамен ажыратылады. Мјулен десе болды — Гїлшат дїниені ўмытып кетеді (С Ш).