Сабаќтас ќўрмалас сґйлем
Сабаќтас ќўрмалас сґйлем
Ќўрмалас
сґйлемніѕ ќўрамындаєы алєашќы жай сґйлемніѕ баяндауышы тиянаќсыз тўлєада келіп,
екіншісіне баєына байланысќан тїрін сабаќтас ќўрмалас сґйлем дейді.
Мысалы, Елдегі јрекет асќындап кеткен соѕ, Байдалы да ќалаєа келген (М.Ј). Оќуєа зерек бала орыс тілін тез їйреніп алып, білім жаєынан ќўрбыларын басып
озады. (С.Б.) Бўл сґйлемдердегі бірінші жай
сґйлемді ґз алдына бґлек айтуєа келмейді, себебі баяндауышы тиянаќсыз тўлєада
айтылєан. Ќўрмаластыѕ ќўрамындаєы алєашќы баяндауышы тиянаќсыз тўлєада келген
жай сґйлемді баєыныѕќы
сґйлем дейді де, екінші жай
сґйлемініѕ баяндауышы тиянаќты болып, ґздігінен дербес айтыла алатын
болєаѕдыќтан басыѕќы
сґйлем дейді.
Сабаќтас
ќўрмаластыѕ жасалу жолдары баєыныѕќы жай сґйлемніѕ баяндауыш тўлєаларына ќарай
белгіленеді. Баєыныѕќы сґйлемніѕ баяндауыштары етістіктіѕ кґсемше, шартты рай тўлєалары мен есімше тўлєаларына тїрлі ќосымшалар
жалєану арќылы немесе септеулік
шылаулар тіркесу арќылы
жасалады.
Ќўрамындаєы
баєыныѕќы сыѕарлардыѕ маєыналарына ќарай сабаќтас ќўрмалас сґйлемдер
жетіге бґлінеді:
1. Мезгіл
баєыныѕќылы сабаќтас
2. Маќсат
баєыныѕќылы сабаќтас
3. Ќарсылыќгы
баєыныѕќылы сабаќтас
4. Ќимыл-сын
баєыныѕќылы сабаќтас
5. Себеп
баєыныѕќылы сабаќтас
6. Шартты
баєыныѕќылы сабаќтас
7. Кґп
баєыныѕќылы сабаќтас
8. Кґп
басыѕќылы сабаќтас
Мезгіл
баєыныѕќылы сабаќтас ќўрмалас сґйлем
Баєыныѕќы
сґйлем басыѕќы сґйлемдегі істіѕ мезгілін білдіретін ќўрмаластыѕ тїрін мезгіл баєыныѕќылы сабаќтас ќўрмалас
сґйлем дейді. Мезгіл
баєыныѕќылы сґйлем ќашан?
ќашаннан бері? ќашанєа шейін? деген сўраќтарєа жауап
береді.
Мезгіл
баєыныѕќылы сабаќтас сґйлемніѕ баяндауыштары мынадай тўлєалардан
жасалады:
1. Жатыс септік
тўлєасындаєы есімшеден болады: Біздіѕ јѕгімеміз аяќтала бергенде, екі ауылдыѕ ортасындаєы аєытќан
ќалыѕ жылќыныѕ арасынан жіѕішке жолмен шаѕдатып бір пар атты шыєа келді (Б.М.).
2. Есімше
тўлєалы етістік пен кезде, кїнде, шаќта, уаќытта деген мезгіл мјнді сґздердіѕ
тіркесінен болады: Їй іші тынышталєан кезде,есік каќты
біреу (Є.Мўст).
3. Барыс жјне
шыєыс септік тўлєасыѕдаєы есімшеге шейін, дейін, кейін, соѕ, бері,
бўрын шылауларыныѕ тіркесуінен
жасалады: Тиісті
докуменітер жібергеннен
кейін, Ленинград
университетінен ќабылдаєан хабар да келді (С.М).
4. -ша, -ше тўлєалы есімшеден болады: Олжабек сойылын кґтергенше, олар сарт-сўрт ўрып етті (Є.Мўст).
5. -єалы, -гелі, -ќалы, -келі тўлєалы кґсемшеден жасалады: Ўзаќ сапар шеккелі, маќсатќа осы жеткенім (Ж.Ж.).
6. Етістіктіѕ шартты
райынан да болады. Мысалы, Ґз
вагонына ќайтып келсе, рота политругы Кусков отыр
екен (Т.А.).
7. -ысымен, -ісімен ќосымшалы етістіктен болады: Бўлар далаєа шыєысымен, басќалар да кетіп їлгеріпті (Ќ.Ќ.).
Маќсат
баєыныѕќылы сабаќтас ќўрмалас сґйлем
Ќўрмалас
ќўрамындаєы баєыныѕќы сґйлем басыѕќы сґйлемдегі істіѕ маќсатын білдіретін
сабаќтастыѕ тїрін маќсат
баєыныѕќылы сабаќтас ќўрмалас сґйлем дейді. Маќсат баєыныѕќылы сабаќтас
ќўрмалас сґйлем не маќсатпен?
не етпек болып? не їшін? неге? деген сўраќтарєа жауап
береді.
Маќсат
баєыныѕќылы сабаќтас ќўрмалас сґйлемніѕ баяндауыштары мынадай жолдармен
жасалады:
1. -маќ, -мек, -баќ, -бек, -паќ, -пек тўлєалы етістік пен болып кґмекші етістігініѕ тіркесінен
жасалады: Станцияєа дейін салт
мініп барып ќайтармаќ боп, Дјулет ґзімізге белгілі жорєасын
ерттеп, есік алдына байлап ќойєан (С.М.).
2. Тўйыќ
етістік пен їшін шылауыныѕ тіркесінен болады: Тўрмыс жаќсы болу їшін еѕбекќўн кґп болуєа тиісті (Є.С).
3. Шартты,
бўйрыќ жјне ќалау рай тўлєалы етістік пен деп кґмекші етістігініѕ тіркесінен
болады: Біржан да Балбала ќысылып ќалмасын депжјне
ґзгелерініѕ кґѕіліне келмесін деп, Базаралыны ќостап іле
жґнелді (М.Ј.).
Ќарсылыќты
басыныѕќылы сабаќтас ќўрмалас сґйлем
Басыѕќыдаєы
іске баєыныѕќыда айтылєан іс немесе баєыныѕќыдаєы іске басыѕќыдаєы іс
ќарама-ќарсы айтылатын сабаќтастыѕ тїрін ќарсылыќты баєыныѕќылы сабаќтас
ќўрмалас сґйлем дейді.
Ќарсылыќты баєыныѕкылы сґйлем ќайтсе де? не етсе де? ќайткенмен? не еткенмен? ќайтсе?
ќайткенше? не еткені болмаса? деген сўраќтарєа жауап
береді.
Ќарсылыќты
баєыныѕќылы сабаќтас сґйлемніѕ баяндауыштары мынадай жолдармен
жасалады:
1. Шартты райлы
етістікке да, де шылауыныѕ тіркесінен жасалады: Тыс ќанша кґріксіз болса да, ќоѕыр їйдіѕ ґз кїні балќып тўр екен
єой(М.Ј).
2. Шартты
райдыѕ болымсыз тїрінен жасалады: Жарысќа тїспегені болмаса, аныќ аќын дейді (М.Ј.).
3. Кґмектес
септік тўлєасындаєы есімшеден болады: Биік бойлы Ќажымўќан ќасќырлардыѕ
басын жоєары кґшергенмен, олардыѕ ќўйрыєы жерге шўбалады (С.М).
4. -ша, -ше тўлєалы есімшеден болады: Терлеген атќа жаныѕ ашыєанша, меніѕ білеудей арќама неге жаныѕ
ашымайды (Є.С.).
5. Кґсемше
тўлєалы кїрделі етістіктен болады: Сырт кґрінісі салмаќты бола тўра, јкесініѕ мінезі кїйгелектеу (Х.Е.).
6. Шыєыс септік
тўлєасындаєы болымсыз есімше тїрінен болады: Кїн райыныѕ ќабаєы тїйіле
тїскеніне ќарамастан, кґркем Ќарќаралыны таєы да бір
аралап тїспек болдым (С.М.).
Кимыл-сын
баєыныѕќылы сабаќтас ќўрмалас сґйлем
Баєыныѕќы
сґйлем басыѕќы сґйлемдегі істіѕ ќалай орындалєанын білдіретін сабаќтастыѕ
тїрін ќимыл-сын баєыныѕќылы
сабаќтас ќўрмалас сґйлем дейді.
Ќимыл-сын
баєыныѕќылы сабаќтас сґйлем ќалай? ќайтіп? не етіп? деген сўраќтарєа жауап
береді.
Ќимыл-сын
баєыныѕќылы сґйлемніѕ бандауыштары мынадай тўлєалардан жасалады:
1. -а, -е, -й жјне -ып, -іп, -п тўлєалы кґсемшеден болады: Кейде їлкен кґзі жарќ етіп, кісініѕ ґѕменінен ґте ќарайды (Т.А.).
2. Есімше
тўлєасына -дай, -дей жўрнаєы жалєанып жасалады: Ауыл жанындаєы айдын кґл де
ўйќысынан оянєандай, беті таѕдайлана болмашы жыбырлап,
сынаптай жалтырап кґрінеді (М.И).
Себеп
баєыныѕќылы сабаќтас ќўрмалас сґйлем
Баєыныѕќы
сґйлемі басыѕќы сґйлемде айтылєан ойдыѕ себебін білдіретін сабаќтастыѕ
тїрін себеп баєыныѕќылы
сабаќтас ќўрмалас сґйлем
дейді. Себеп баєыныѕќылы сабаќтас ќўрмалас не себепті? неге? не деп?
неліктен? деген сўраќтарєа
жауап береді.
Себеп
баєыныѕќылы сабаќтас ќўрмалас сґйлемніѕ баяндауыштары мынадай тўлєалармен
жасалады:
1. -дыќтан, -діктен ќосымшалы есімшеден жасалады: Шетінен аќын жастар болєандыќтан, бўлар соѕєы кездерде ґлеѕ шыєарудыѕ
јр алуан їлгілерін байќап кґрсететін (М.Ј.).
2. Есімшеніѕ
ґткен шаќ тўлєасына соѕ шылауы тіркесу арќылы
жасалады: Біраќ Раушан барамын
деп кесіп айтќан соѕ, Бјкен амалсыздан
кґнді(Б.М.).
3. -й жўрнаќты кґсемше тўлєасындаєы
болымсыз етістіктен жасалады: Куанышым ќойныма сыймай, їйден шыєа жїгірдім (Ј.С.).
Шартты
баєыныѕќылы сабаќтас ќўрмалас сґйлем
Баєыныѕќы
сґйлемі басыѕќы сґйлемдегі іс-јрекеттін шартын білдіретін сабаќтас ќўрмалас
сґйдемніѕ тїрін шартты
баєыныѕќылы сабаќтасдейді. Шартты баєынынќылы сґйлем ќайтсе? не етсе? ќайткенде? ќайтпей?
не етпей? ќайтпейінше? не етпейінше? деген сўраќтарєа жауап
береді.
Шартты
баєыныѕќылы сґйлемніѕ баяндауыштары мынадай тўлєалардан жасалады:
1. Шартты райлы
етістіктен болады: Жаќсымен
жолдас болсаѕ, жетерсіѕ мўратќа. Жаманмен
жолдас болсаѕ, ќаларсыѕ ўятќа (маќал).
2. -й тўлєалы кґсемше етістіктіѕ болымсыз
тїрінен болады: Бірлік болмай, тірлік болмайды (маќал).
3. Жатыс септік
тўлєасындаєы есімшеден болады: Сендердіѕ сол тїстаєы ќажырлы
еѕбектеріѕ болмаєанда, мен кїрішпен рекорд жасар ма
едім?(Ы.Ж.).
4. Етістіктіѕ болымсыз тїріне -йынша, -йінше ќосымшаларыныѕ жалєануынан
жасалады: Адамныѕ ауыр
еѕбегін жеѕілдетпейінше, одан аќылды іс шыєу мїмкін
емес (Ы.Ж).
Кґп
баєыныѕќылы сабаќтас ќўрмалас сґйлем
Баєыныѕќы
сґйлемі біреу емес, бірнешеу болып келетін де сабаќтас ќўрмаластар кездеседі,
Сабаќтас ќўрмалас сґйлем ќўрамында екі я одан да кґп баєыныѕќы сґйлемі болса,
ондай сґйлемді кґп баєыныѕќылы
сабаќтас ќўрмалас сґйлем дейді.
Кґп баєыныѕќылы
сабаќтас ќўрамалас сґйлемде бір басыѕќы, бірнеше баєыныѕќы сґйлем болады.
Баєыныѕќы сґйлемдер басыѕќылмен тікелей де, сатылай да байланысады. Кґп
баєыныѕќылы сабаќтас ќўрмалас сґйлемдер байланысу ерекшеліктеріне ќарай жарыспалы кґп баєыныѕќылы жјне сатылы кґп баєыныѕќылы сабаќтас
болып екіге бґлінеді.
Мысалы, Тымаќтыѕ тїрілген
ќўлаєы жаєын сабалап, шекпенніѕ етегі делдие тїсіп, еѕкелектей басып Омар
Игілікті ќуып кетті (Є.Мїс.). Тїскен їйімізге кірсек, дастархан кеѕ жайылып, їстіне јр тїрден мол тамаќ
ќойылєан екен (С.М.).
Баєыныѕќы
сґйлемдердіѕ јрќайсысы басыѕќы сґйлеммен тікелей байланысќан сабаќтасты жарыспалы кґп баєыныѕќылы
сабаќтас дейді: Адам адамзат атанса, јйел ана
атанса, адам баласы бір-біріне жолдас атанса, ана біткенніѕ содан басќа іздегені
бар ма? (Є.Мїс). Бўл сґйлемде
їш баєыныѕќы, бір басыѕќы сґйлем бар. Баєыныѕќы сґйлемдердіѕ јрќайсысы басыѕќы
сґйлеммен тікелей байланысып, сґйлем ќўрай алады. Мысалы, Адам адамзат атанса, ана біткенніѕ содан басќа іздегені
бар ма? болмаса, јйел ана атанса, ана біткенніѕ содан басќа іздегені
бар ма? деп ќолдануєа болар
еді. Мўнда бірінші баєыныѕќы сґйлем де, екінші, їшінші баєыныѕќы сґйлемдер де
басыѕќымен тікелей байланысып тўр.
Баєыныѕќы
сґйлемдер басыѕќымен тікелей байланыспай, ґзара бір-біріне баєынып барып,
ќўрмаласќан сабактасты сатылы
кґп баєыныѕќылы сабаќтас дейді: Киіктер ќарасын їзіп кеткеннен
кейін, шілік ішіне кірсем, ќонаќтайтын табыры осы арада
екен (С.М.). Бўл сґйлемде де
екі баєыныѕќы сґйлем, бір басыѕќы сґйлем бар. Біраќ бўл сґйлемдегі бірінші
баєыныѕќы сґйлем басыѕќымен тікелей: киіктер ќарасын їзіп кеткеннен
кейін, ќонаќтайтын табыры осы
арада екен деген тїрде
байланыса алмайды. Сондыќтан бўл сґйлемдегі баєыныѕќылардыѕ біріншісі екіншісіне
баєына байланысып, содан кейін басыѕќымен байланысады
Кґп баєыныѕќылы
сабаќтастыѕ ќўрмаласу тјртібін былай кґрсетуге болады:
1. баєыныѕќы, баєыныѕќы,
басыѕкы (жарыспалы кґп
баєыныѕќылы сабаќтас).
2. баєыныѕќы, багыныѕќы,
басыѕќы (сатылы кґп
баєынынќылы сабаќтас).
Кґп
басыѕќылы сабаќтас ќўрмалас сґйлем
Тілде кґп
баєыныѕќылы сабаќтас ќўрмалас сґйлем болатыны сияќты кґп басыѕќылы да сабаќтас
сґйлемдер кездеседі. Мўндай сґйлемдерде бір баєыныѕќы сґйлем бірнеше басыѕќы
сґйлемге ортаќ болып, јрќайсысымен тікелей байланысады:
Астанамды
кґргенде,
Ќуат кірді
бойыма,
Ґлеѕ тїсті
ойыма.
Аєындатып
жырымды.
Кїн сияќты Кремль (Ж.Ж.).