Подготовка к ЕНТ

Фонетика

 

Фонетика - бїкіл тілдегі дыбыстар жїйесін зерттейтін єылым. Ол гректіѕ фоне - дыбыс деген сґзініѕ маєынасына сай келеді. Таратып айтар болсаќ, фонетика тілдіѕ дыбыстар жїйесініѕ заѕдылыќтарын дыбыстыѕ пайда болуын, жасалуын, жіктелуін, жазылу емлесін, їндесуін, сондай-аќ буын жјне оныѕ тїрлерін, орфография, орфоэпия ережелері мен екпін, тасымал заѕдылыќтарын ќарастырады.

Сґз маєынасын ажыратуєа себі бар дыбысты фонема дейміз. Мысалы, бай, сай сґздеріндегі б, с дыбыстары сґз маєынасын ажыратып тўр, сондыќтан олар фонема болады.

 

Дыбыс пен јріп

Адам баласыныѕ јрбір дыбысы дыбыстау мїшелері, яєни ауыз, мўрын ќуысындаєы сґйлеу мїшелері арќьшы жасалады. Сондыќтан тіл дыбыстары айтылады, ќўлаќќа естіледі. Ал јріп — тіл дыбыстарын жазуда белгілейтін таѕба.

Ќазаќ тілшде 42 јріп бар. Јріптердіѕ белгілі ретпен тізілген жиынтыєы алфавит деп аталады. Алфавитпен тізілген јріптердін орын тјртібі:

1) Аа          11) Зз   21) Ґґ   31) Ћћ   41) Юю

2) Јј          12) Ии   22) Пп   32) Цц   42) Яя

3) Бб          13) Йй   23) Рр   33) Чч

4) Вв          14) Кк   24) Сс   34) Шш

5) Гг          15) Ќќ   25) Тт   35) Щщ

6) Єє          16) Лл   26) Уу   36) ь

7) Дд          17) Мм   27) Їў   37) Ыы

8) Ее          18) Нн   28) Її   38) Іі

9) Ёё          19) Ѕѕ   29) Фф   39) ъ

10) Жж         20) Оо   30) Хх   40) Ээ,

Бўл јріптердіѕ 38-і дыбыс. Олар мыналар: а, ј, б, в, г, є, д, е, ж, з, и, й, к, ќ, л, м, н, ѕ, о, ґ, п, р, с, т, у (дауысты) у дауыссыз, ї, ї, ф, х, ћ, ц, ч, ш, щ, ы, і, э. Алфавит бойынша берілген јріптер дыбыстардан кґбірек, мысалы, ё, ю, я, щ јріптерініѕ таѕбалары білдіретін дыбыстар ќосарлы дыбыстар (дифтонг) болын келеді. Олар жеке-жеке саналатын дыбыстардыѕ ё=й+о; ю=й+у; я= й+а; щ=ш+ш ќосындысы болєандыќтан жеке дыбыс болып есептеледі. Ал щ ќазаќтілінде ащы, тїщы, кеще деген їш сґзде єана кездеседі.

 

Дыбыстардыѕ жіктелуі

Тіл дыбыстарын жасауєа ќатысатын мїшелер: ґкпе, кеѕірдек, дауыс шымылдыєы, кґмей ауыз ќуысы, мўрын ќуысы, тіл, кішкене тіл, тіс, жаќ, кеѕірдек, ерін т.б. болса, осылардыѕ ішінде дауыс шымылдыєы мен ерінніѕ ќызметі айрыќша. Міне осы дауыс шымылдыєыныѕ жиырыпып немесе керілуінен дыбыс шыєады. Олар дауысты, дауыссыз дыбыстар болып жїйеленеді.