Оќшау сґздер
Оќшау
сґздер
Сґйлемдегі ойєа тікелей
ќатысты болєанымен, сґйлем мїшелерімен грамматикалыќ байланысы жоќ, сґйлем
мїшесі болмайтын сґздер оќшау сґздердеп аталады. Оќшау
сґздер ќаратпа сґз, ќыстырма сґз жјне одаєай сґз болып їш топќа
бґлінеді.
Ќаратпа
сґз
Сґйлемде
тыѕдаушыныѕ назарын ґзіне аударатын, сґздіѕ кімге айтылып тўрєанын кґрсететін
оќшау сґзді ќаратпа сґз дейді.
Мысалы, Жоќ,шыраєым, ол еркелігінді кґтере
алмаймын (М.Ј.). Хакім, меніѕ саєан айтатын бір
сґзім бар (Х.Ес).
Ќаратпа сґз
кґбінесе кісі аттарынан жјне адамєа байланысты жалпы есімдерден жасалады. Кейде
кґркем јдебиетте жануарлар мен басќа зат, ќўбылыс атаулары бейнелі маєынада
ќолданылып ќаратпа сґз болады: Сергі, кґѕілім, сергі
енді! Ґрбі, сґзім, ґрбі енді! (Абай).
Ќаратпа сґз
сґйлемніѕ басында келсе одан кейін, ортасында келсе, екі жаєынан, соѕында келсе,
алдынан їтір ќойылады. Ќаратпа сґз ерекше ќарќынмен, кґтеріѕкі дауыспен айтылса,
леп белгісі ќойылады. Мысалы, Балам, жґніѕді
айтшы (М.Ј). Тїсіндім, ќалќам, ґзім-аќ
айтайын (Ќ.Т.).Мынада бір ќалыѕ сыр
бар-ау, жігіттер! (М.Ј.).
Ќыстырма
сґз
Сґйлем ішінде
айтылєан ойєа сґйлеушініѕ јр тїрлі кґзќарасын (ќуанышын, ґкінішін, ґтінішін жјне
маќўлдауды, сенімді) білдіретін оќшау сґздіѕ тїрін ќыстырма
сґз дейді. Ќыстырма сґз жеке сґзбен де, сґз тізбегімен де, сґйлеммен де
айтылады. Мысалы, Байќаймын, ол мені танитын адамєа
ўќсамайды (М.И.). Бір тјуірі, мал жґнелткен кїні
жел болєан жоќ (М.Ј.). Біраќ, ќалай болєан кїнде
де, мектепті алдаєы кґктемде ашуєа тура
келеді (Ы.А.).
Ќыстырма сґз
сґйлем ішінде їтірмен ажыратылады да, интонация жаєынан оќшауланып айтылады.
Ќаратпа сґз бен ќыстырма сґздіѕ тыныс белгілері ўќсас. Сґйлем кїйінде келген
ќыстырма — тїсінік сґз жаќшаєа алынып жазылады. Мысалы, Ќарсы алатын
апам (Ботагґзді ол апа дейтін)жоќ. (С.М.).
Ескерту: 1) Ќыстырма
сґз ретінде ќолданылатын мїмкін, рас, сґзсіз т.б. сґздер кейде
кґмекші сґз болып, сґйлем мїшесі ќўрамында айтылады.
Мысалы, Мїмкін, губернатор келген кїні шуламаѕдар деп тыйып
ќоюы (С.М.). Губернатор келген кїні шуламаѕдар
деп тыйып ќоюы мїмкін. Рас, менде жабырќану да
бар (Ы.А.). Менде жабырќанудын бары
рас. Бўл мысалдарда ќолданылєан мїмкін,
рас сґздері бірінші сґйлемде ќыстырма сґз болса, соѕєы сґйлемде сґйлем
мїшесініѕ ќўрамында келген. 2) Кейбір сґйлемдердіѕ басында
келетін біраќ, ґйткені, себебі, алайда, сонда да, ал, дегенмен,
јйткенмен сияќты жалєаулыќ шылаулар сґйлемдегі басќа сґздермен
грамматикалыќ байланысы жоќ, сґйлем мїшесі бола алмайтын сґздер болєанымен,
ќыстырма сґз ретінде ќаралмайды. Сондыќтан олардан кейін їтір де ќойылмайды.
Мўндай жалєаулыќ шылауларды сґйлемніѕ кез келген жеріне апарып ќоюєа болмайды.
Олар жай сґйлемніѕ басында немесе салалас ќўрмаластыѕ ортасында келеді.
Мысалы, Біраќ дыбысы испан тілімен їндес сияќты
кґрінеді (Ш.А.). Дегенмен кейбір жаќсы адамдардыѕ
кґмегімен ісім жґнделді (Ы.А.). Серікбай шал сґзіне ашулы
еді,ґйткені їйде ќатын-ќалаш бірдеме деп кїбірлеген
болатын (М.Ј.).
Ќыстырма сґздер
мынадай маєыналарды білдіреді:
1. Ќуанышты,
ренішті, аяушылыќты, ґкінішті білдіреді: баєымызєа ќарай, абырой
бергенде, байєўс-ай т.б.
2. Маќўлдауды,
мойындауды, сенушілікті білдіреді: јрине, шынында, дау жоќ, сґз жоќ,
бјсе, рас т.б.
3. Ойдыѕ
кімнен, ќайдан шыќќанын білдіреді: оныѕ айтуына ќараєанда, біздіѕ
ойымызша, меніѕше, сіздіѕше т.б.
4. Ойдыѕ
долбармен, шамамен немесе сенер-сенбестікпен айтылєанын
білдіреді: бјлкім, байќаймын, сірј, тегі, кім біледі
т.б.
5. Ойдыѕ
байланысын ќорыту ретінде айтылады: олай болса, ќысќасы, айтпаќшы,
демек, сонымен, јйтеуір, сґйтіп т.б.
6. Ой тјртібін
білдіреді: біріншіден, екіншіден, еѕ јуелі, аќырында, бір жаєынан,
екінші жаєынан т.б.
Одаєай
сґз
Сґйлем
мїшелерімен грамматикалыќ байланысќа тїспейтін, ґздігінен сґйлем мїшесі бола
алмайтын, сґйлемде тек айтылєан ойєа сґйлеушініѕ тїрліше кґѕіл-кїйін білдіретін
оќшау сґздіѕ бірін одаєай дейді.
Мысалы, Ой, ол біздіѕ командир
єой (Т.А.). Япырай, сонша мол екен
ау!(С.М.).
Одаєай сґз ќалыпты, баяу айтылса, жазєанда одаєайдан кейін їтір ќойылады, ал кґтеріѕкі дауыспен айтылса, леп белгісі ќойылады. Алаќай! Студент болдым.