Сґйлем мїшелері

Сґйлем мїшелері

 

Сґздер ґзара тіркесу арќылы бір-бірімен байланысќа тїсіп, сґйлем ќўрамына енеді де, мїшелік ќарым-ќатынаста жўмсалады. Сґйлем мїшесі болатын сґз не сґз тіркесініѕ бірнеше негізгі белгілері бар: Біріншіден, сґйлем мїшесі бола алатын кез-келген сґз не сґз тіркесініѕ толыќ маєынасы болып белгілі бір сўраќќа жауап береді. Екіншіден, белгілі бір грамматикалыќ тўлєада тўрады. Їшіншіден, байланысќа тїсетін сґзімен емін-еркін синтаксистік ќатынаста жўмсалады. Тґртіншіден, јр сґйлем мїшесініѕ сґйлем ішінде ґзіне тјн орны болады. Осы шартќа толыќ жауап берген сґздер мен сґз тіркесі сґйлем мїшесі бола алады. Мысалы, Арнўр биыл мектепке барады деген сґйлемдегі сґздердіѕ јрќайсысында сґйлем мїшесіне тјн белгілердіѕ бјрі бар. Баратын кім? — Арнўр бастауыш болса, Арнўр не істеді? - барады - баяндауыш, ќайда барады? — мектепке — пысыќтауыш, ќашан барады? — биыл — пысыќтауыш болып тўр.

Сґйлем ішінде басќа сґздермен грамматикалыќ байланыска тїсіп, белгілі сўраќќа жауап бере алатын маєыналы сґзді я сґз тізбегін сґйлем мїшесі дейді. Сґйлем мїшесі ќўрамына ќарай дара жјне кїрделі болып бґлінеді. Толыќ маєыналы бір сґзден єана болєан мїше дара мїше де, екі я одан да кґп сґзден немесе сґз тіркесінен болєан мїше кїрделі мїше деп аталады.

Атќаратын ќызметі жаєынан сґйлем мїшелері бастауыш, баяндауыш, толыќтауыш, аныќтауыш, пысыќтауыш болып беске бґлінеді. Бўлардыѕ ішінен сґйлем ќўрай алу ќасиетіне байланысты бастауыш пен баяндауышты тўрлаулы мїше дейді. Ґйткені бўл екі тўрлаулы мїше, јсіресе баяндауыш ќатыспай сґйлем жасалмайды. Ал аныќтауыш, толыќтауыш, пысыќтауыш мїшелер ќатыспай-аќ сґйлем бола береді, біраќ бўлар айтылєан ойды толыќтырып, біреуі аныќтап, пысыќтап сґйлемдегі ойды кеѕейте тїседі. Бўл мїшелер тўрлаусыз мїшелер деп аталады.

 

ТЎРЛАУЛЫ МЇШЕЛЕР

Бастауыш

 

Сґйлем ішінде атау тўлєада тўрып, ойдыѕ кім, не жайында екенін білдіріп, баяндауышпен ќиыса байланысатын тўрлаулы мїшені бастауышдейді. Бастауыш кім?, не? деген сўраќтарєа жјне олардыѕ тјуелдік тўлєаларындаєы сўраќтарєа жауап береді. Бастауыш кґп жаєдайда зат есімнен жјне жіктеу есімдігінен жасалады. Мысалы, Абай бўл арада їндемеді. (М.Ј.). Мен ґлеѕге ґте ќўмармын (Ж.Ж.). Бўл - біздіѕ ініміз (Є.Мїст.).Балам университетте оќиды.

Басќа да сґз таптары зат есімніѕ орнына ќолданылєанда бастауыш болады. Ондай сґз таптарына сын есім, сан есім, етістіктіѕ есімше тїрі, тўйыќ етістік кейде їстеу де жатады. Мысалы, Їлкендер бала мінезіне сїйсініп ќалды. (М.Ј). Жиырма бес маєан таєы келді. Естіген білмейді,кґрген біледі. (маќал).

Бастауыш дара жјне кїрделі болып бґлінеді. Бір сґзден тўратын бастауышты дара бастауыш дейді. Алуа сабаєын жаќсы оќиды. Алматы -астана. Екі не одан да кґп сґзден тўратын бастауышты кїрделі бастауыш дейді. Мысалы, Еѕбек тїбі — береке (маќал). Бурабай курорты ондаєан жылдар бойы мыѕдаєан аурулардыѕ шипалы орны болып келе жатыр.

 

Баяндауыш

 

Бастауыштыѕ іс-јрекетін білдіріп, сґйлем ќўруєа негіз болатын сґйлемніѕ тўрлаулы мїшесін баяндауыш дейді. Баяндауыш ќайтті?, не ќылды?, ќайтеді? не істеді? кім? не? кімі? несі? деген сўраќтарєа жауап береді. Баяндауыш негізінен етістіктен жасалады: Ол жылы шырайменамандасты. Айжан оќи бастады.

Баяндауыш есімдіктен, зат есімнен, сын есімнен, сан есімнен т.б. сґз таптарынан да жасала береді: Мўны айтќан - ґзі. Мўєалім - ардаќтымамандыќ. Ґнерлініѕ ґрісі кеѕ. Бес жерде бес - жиырма бес.

Тўлєалыќ ќўрамына ќарай баяндауыш та дара жјне кїрделі болып келеді. Бір сґзден єана тўратын баяндауышты дара баяндауыш дейді: Бўл жаѕалыќ ел ішіне тез тарады. Екі не одан да кґп сґзден тўратын баяндауышты кїрделі баяндауыш дейді. Жаќсы сґз — жарым ырыс (маќал). Ќала кїннен-кїнге кґркейіп келеді.

 

Бастауыштан кейін ќойылатын сызыќша

 

Сґйлемде бастауыш пен баяндауыштыѕ мїшелік ќатынастарын ажырату їшін бастауыштан кейін сызыќша ќойылатын орындар бар:

1. Бастауыш та, баяндауыш та атау тўлєалы зат есімнен болса, бастауыштан кейін сызыќша ќойылады: Маќта - біздіѕ байлыєымыз. Мўєалім -мектептіѕ жїрегі.

2. Бастауыш сілтеу не жіктеу есімдігініѕ їшінші жаєынан болып, баяндауыш зат есімнен болса: Бўл - улкен мереке. Ол - озат оќушы.

3. Бастауыш заттанєан сын есімнен, сан есімнен жјне есімшеден болып, баяндауышы зат есімнен болса: Їлкенім – ќыз, кішім - ўл бала; Жеті - киелі сан; Келген — Азат.

4. Бастауыш тўйыќ етістіктен, баяндауыш зат есімнен болса, немесе бастауыш зат есімнен болып, баяндауыш тўйыќ етістіктен болса: Їлкендісыйлау – жаќсы дјстїр. Меніѕ арманым – жаќсы маман болу.

5. Бастауыш та, баяндауыш та сан есімнен болса: Екі жерде екі - тґрт. Жеті жерде жеті – ќырыќ тоєыз.

6. Сан есімнен болєан бастауышты кїрделі сан есімнен болєан мїшеден ажырату їшін бастауыштан кейін сызыќша ќойылады: Жїз елу - онєабґлінеді. Мыѕ - жїзге бґлінеді.

7. Бастауыш пен зат есімнен болєан баяндауышты байланыстырушы дегеніміз (дегенім, дегеніѕ, деген) сґздері тўрса, одан кейін сызыќша ќойылады: Кґрдім деген - кґп сґз (маќал).

8. Маќал-мјтел, афоризмдерде, ґлеѕдерде сґйлемніѕ баяндауышы тїсіріліп, ыќшамдалып айтылады. Мўндай сґйлемдер тїсінікті болу їшін бастауыштан кейін сызыќша койылады: Асыл - тастан, аќыл - жастан (маќал).

 

ТЎРЛАУСЫЗ МЇШЕЛЕР

Толыќтауыш

 

Тўрлаусыз мїшеніѕ бірі — толыќтауыш. Кґбінесе атау мен іліктен басќа септіктерде келіп, ќимыл јрекетгі маєына жаєынан толыќтырып тўратын тўрлаусыз мїшені толыќтауыш деп атайды. Толыќтауыш болатын сґз атау мен ілік септігінен баска септік жалєауларын жалєап, сол септіктердіѕ сўраќтарына кімді? нені? кімге? неге? кімде? неде? кімнен? неден? немен? не туралы? жауап береді. Маєынасы мен тўлєасына байланысты толыќтауыш екіге бґлінеді: тура толыќтауыш жјне жанама толыќтауыш.

Табыс еептік жалєауында тўрып, сабаќты етістікке ќатысты болатын толыќтауыш тура толыќтауыш деп аталады: Жауабын алды. Естігенін айтып отыр. Білгенін жасырмайды.

Табыс септігінен басќа септіктердіѕ бірінде келіп, салт етістікке ќатысты болатын толыќтауышты жанама толыќтауыш дейді; Жарыс сґзгеќатынасты. Телефонмен сґйлесті. Їйден келді.

Тўлєалыќ ќўрамына ќарай толыќтауыш дара жјне кїрделі болып екіге бґлінеді. Бір єана сґзден тўратын толыќтауыш дара толыќтауыш деп аталады: Кґршімен јѕгімелесті. Дїкенге барады. Заттарды алып жатыр. Екі не одан да кґп сґздерден ќўралєан толыќтауышты кїрделі толыќтауыш дейді: Ана тілімді сїюіме М.Шаханов ґлендерініѕ їлкен јсері болды.

 

Аныќтауыш

 

Сґйлемде негізінен атау мен ілік септігінде келіп, зат есімнен болєан мїшеніѕ сынын, сапасын т.б. белгісін білдіретін сґйлемніѕ тўрлаусыз мїшесін аныќтауыш дейді. Сўраулары: ќандай? ќай? кімніѕ? неніѕ? Мысалы, жаѕа їй, ќызыл орамал, таза ауа, їйдіѕ тґбесі, студенттіѕкітабы, баланыѕ ойыншыєы.

Тўлєалыќ ќўрамына ќарай аныќтауышдара, кїрделі болып екіге бґлінеді. Мысалы, Жаѕа їйге ќоныстандыќ. Тґрт бґлмелі їй салдыќ деген сґйлемдегі жаѕа сын есімі ќандай? деген сўраќќа жауап беріп дара аныќтауыш болса, екінші сґйлемдегі тґрт бґлмелі кїрделі сын есімі кїрделі аныќтауыш ќызметін атќарып тўр.

Аныќтауыш аныќталатын сґзімен ешбір жалєаусыз, орын тјртібі арќылы ќабыса (ызєарлы кґктем, оќыєан озар, кеѕ дала) ілік септік тўлєасында матаса (ауылдыѕ малы, кітапхананыѕ кітабы, меніѕ балам) байланысады.

Аныќтауыштыѕ басым кґпшілігі негізгі жјне туынды сын есімнен жасалады: Аќ киімді, денелі, аќ саќалды (Абай). Аныќтауыш зат есімнен:Јнші жігіт сахнаєа шыќты; сан есімнен: Біздіѕ факультетте бір мыѕ бес жїз студент оќиды; есімдіктен: Осы емнен јкем тјуірлене бастады(С.М.); есімшеден: Жўман айтќан сґздіѕ кґбі дўрыс болатын (М.Ј.); ілік септікті сґзден: Талаптыѕ мініп тўлпарын (Абай) жасалады.

 

Пысыќтауыш

 

Сґйлемде іс-јрекет, ќимылдыѕ мезгілін, мекенін, мґлшерін, сыр-сипатын, себеп-маќсатын білдіретін сґйлемніѕ тўрлауыз мїшесін пысыќтауышдейді. Сўраулары: ќайда? ќашан? ќайдан? ќалай? ќай кезде? ќайтіп? кім арќылы? неліктен? не їшін? не маќсатпен? Мысалы, жоєары шыќты,байсалды сґйледі, ауылда тўрады, ќазір жїреміз, таѕдана ќарады.

Ќўрамына ќарай пысыќтауыштар екі тїрлі болады: дара пысыќтауыш жјне кїрделі пысыќтауыш. Бір єана сґзден тўратын пысыќтауышты дара пысыќтауыш дейді: биыл келді, бірге ќайтты, ойланып сґйледі. Екі не одан да кґп сґзден тўратын пысыќтауышты кїрделі пысыќтауыш дейді: Осымінезіѕ їшін дос болєым келіп тўр (Ј.Н.).

Пысыќтауыштар маєынасына ќарай бес топќа бґлінеді: мезгіл пысыќтауыш, мекен пысыќтауыш, маќсат пысыќтауыш, сын-ќимыл пысыќтауыш, себеп пысыќтауыш.

Іс-јрекет, ќимылдыѕ уаќытын білдіретін пысыќтауыштыѕ тїрін мезгіл пысыќтауыш дейді. Мезгіл пысыќтауыш ќашан?, ќашаннан бері?, ќашанєа дейін? деген сўраќтарєа жауап береді. Мысалы, Ќазір Јбіш јѕгімені осыєан бўрды (М.Ј). Сјлден кейін жетті (Р.Р).

Іс-јрекет, ќимылдыѕ орнын, баєыт-баєдарын білдіретін пысыќтауыштыѕ тїрін мекен пысыќтауыш дейді. Ол ќайда?, ќай жаќќа?, ќай жерде?, ќайдан? деген сўраќтарєа жауап береді. Мысалы, Бўнда ќала алмаймын. Онымен Абай Семейде танысќан еді (М.Ј.).

Іс-јрекет, ќимылдыѕ ќандай маќсатпен орындалатынын білдіретін пысыќтауыштыѕ тїрін маќсат пысыќтауыш дейді. Маќсат пысыќтауыш неге?, не їшін?, не маќсатпен? деген сўраќтарєа жауап береді. Мысалы, Јдейі алдыѕнан шыќсын деп шаќыртып алдыќ (М.Ј.).

Іс-јрекет, ќимылдыѕ сынын, амалын білдіретін пысыќтауыштыѕ тїрін сын-ќимыл пысыќтауыш дейді. Олар: ќалай?, ќайтіп?, неше рет? деген сўраќтарєа жауап береді. Мысалы, Дјрмен ґлеѕді тїгел айтќан жоќ (М.Ј,). Рахмет телефон арќылы сґйлесіп отыр (С.Е.).

Іс-јрекет, ќимылдыѕ себебін білдіретін пысыќтауыштыѕ тїрін себеп пысыќтауыш дейді. Себеп пысыќтауыш неліктен?, неге?, не себептенсўраќтарына жауап береді. Мысалы, Ќысылєаннан Дјмеш ґксіп жылап жіберді (З.Ш.).

Пысыќтауыш ґзі пысыќтайтын мїшелерімен жанаса, меѕгеріле жјне ќабыса байланысады.

Пысыќтауыш еѕ алдымен сґз таптарыныѕ ішінде їстеуден болады. Мысалы, Бїгін сол елдіѕ бјрі жылы їйлеріне ќауырт кіріп жатќан (М.Ј), Сондай-аќ пысыќтауыш кґсемшеден, еліктеуіш сґзден, барыс, жатыс, шыєыс, кґмектес септігіндегі зат есімдерден жјне осы септіктегі кґмекші есімдер мен септеулік шылаулы тіркестерден, етістікгіен ќабыса байланысып келген сыѕ есім, сан есімдерден болады. Мысалы, Абай да ќызыєыптыѕдасты (М.Ј.). Ќара саба кїмп-кїмп пісілді (Є.Мїс). Далада ќызу еѕбек жїріп жатыр (Є.Мўст).

 

Сґйлемніѕ бірыѕєай мїшелері

 

Ќызметі де, сўраулары да ортаќ болып, бір єана мїшемен байланысатын екі не одан да кґп мїшелі сґйлемніѕ бірыѕєай мїшелері деп атайды. Бірыѕєай мїшелер ґзара салаласа байланысады да, біркелкі дауыс ырєаєымен айтылып, бірдей тўлєада, бір сґз табымен жасалады. Бір-бірімен жалєаулыќ шылау арќылы байланысады.

Бірыѕєай мїше сґйлемнін барлыќ мїшесі бола алады.

Бірыѕєай бастауыштар: Оѕтїстікте маќта, жїгері, бидай, маќсары, кїріш ґседі.

Бірыѕєай баяндауыштар: Игілік бўєан бетін бўрєан жоќ, аялдаєан жоќ (Є.Мїс).

Бірыѕєай толыќтауыштар: Кґпей жўртќа ґзініѕ ажарымен де, естілігімен де, тазалыєымен да ўнайтын (Є.Мїс).

Бірыѕєай аныќтауыштар: Маєан сенімді, ќайратты жолдас ќана серік бола алады (М.Ј).

Бірыѕєай пысыќтауыштар: Аттар бірде жай, бірде желе жортып келеді (М.Ј).

Бірыѕєай мїшелер ґзара жалєаулыќсыз да, жалєаулыќтар арќылы да байланысады. Мўндай ќызметті атќаратын жалєаулыќтар бірнешеу.

ЬІѕєайлас жалєаулыќтары: мен, бен, пен, да, де, та, те, жјне, јрі, таєы.

Талєаулы жалєаулыќтары: не, немесе, не болмаса, я, јлде.

Кезектес жалєаулыќтары: бірде, біресе, кейде.

Ќарсылыќты жалєаулыќтары: біраќ, алайда, сонда да.

 

Бірыѕєай мїшелердіѕ тыныс белгілері

 

Сґйлем ішіндегі бірыѕєай мїшелердіѕ арасы їтірмен ажыратылады. Біраќ їтір бірыѕєай мїшеніѕ бјріне бірдей ќойыла бермейді.

Їтір мынадай орындарда ќойылады:

1. Жалєаулыќсыз байланысќан бірыѕєай мїшелердіѕ арасына їтір ќойылады: Жермен, малмен тынатын кґѕіл болса, жесін де тынсын (М.Ј).

2. Жалєаулыќ шылаулар бірыѕєай мїшеніѕ јрќайсысьшен ќайталанып айтылса, араларына їтір ќойылады: Белестер де, ойпаѕдар да, бўта ґсімдіктер де кґкпеѕбек, жасыл бояудай (С.С.).

3. Бірыѕєай мїшелердіѕ арасы біраќ, дегенмен, алайда, сонда да деген ќарсылыќ жалєаулыєы арќылы жјне сондай-аќ, сонымен біргетіркестерімен байланысса, алдынан їтір ќойылады: Мўнда жеміс ґседі, біраќ піспейді (С.С.). Абай ґлеѕдерінде, сондай-аќ ќара сґздерінде їлкен тјрбиелік мјн бар.

1. Бірыѕєай мїшелердіѕ јрќайсысынан кейін сўраулыќ шылаулары, болсын деген сґздер ќайталанып келсе, бірыѕєай мїшелердіѕ араларына їтір ќойылады: Їлкені болсын, кішісі болсын тўрып ізет кґрсетіп жатыр.

Їтір мынадай орындарда ќойылмайды: мен, бен, пен, да, де, та, те, жјне, јрі, не, немесе, я, яки жалєаулыќтары бірыѕєай мїшелердіѕ арасында бір-аќ рет ќолданылса їтір ќойылмайды. Мысалы, Абай Тјкежан мен Жиреншеге ќысќа сґз тастады (М.Ј.). Кґбініѕ жїзі аќшыл не ќызєылт сарєыш келген (М.Ј.).

 

Жалпылауыш сґздер жјне олардыѕ тыныс белгілері

 

Сґйлемде бірыѕєай мїшелерді тїсіндіріп, жинаќтап тўратын сґздер болады. Олар бірыѕєай мїшелермен ќызметтес, тўлєалас болып, олардыѕ бјріне ортаќ жинаќтау маєынасын білдіреді. Мўндай сґздерді жалпылауыш сґздер деп атайды.

Мысалы, Олардыѕ арасында мјѕгі жасыл аєаштар мен бўталар: лавр, емен, аєашы сїйектей ќатты болатын самшит — бјрі кездеседі (С.С.).Мінезі де, тїрі де — бјрі ґзім (І.Ес).

Жалпылауыш сґздер мынадай тыныс белгілерімен ажыратылады:

1. Бірыѕєай мїшелерден бўрын келген жалпылауыш сґзден соѕ ќос нїкте ќойылады: Ќазаќстанныѕ ґзендері мыналар: Сырдария, Ертіс, Жайыќ, Есіл, Іле, Арыс, Шу т.б.

2. Бірыѕєай мїшелерден кейін келген жалпылауыш сґздіѕ алдынан сызыќша ќойылады: Астана, Алматы, Караєанды, Шымкент - бјрі Ќазаќстанныѕ ќалалары.

3. Жалпылауыш сґздер бірыѕєай мїшелердіѕ алдында тўрып, бірыѕєай мїшелерден кейін сґйлемніѕ басќа мїшелері келсе, жалпылауыш сґзден соѕ ќос нїкте, бірыѕєай мїшелерден соѕ сызыќша ќойылады: Мына ќалалар: Шымкент, Тїркістан, Арыс, Кентау - Оѕтїстік Казаќстан облысына ќарайды.

 

Сґйлемніѕ айќындауыш мїшелері

 

Сґйлем ішінде бір мїшені айрыќша, ерекше атау їшін оныѕ маєынасын басќа сґзбен тїсіндіріп кґрсете алатын сґздер беріледі. Мўндай сґздер тобы айќындауыш мїше деп аталады. Айќындауыштыѕ оѕашаланєан айќындауыш жјне ќосарлы айќындауыш деген екі тїрі бар.

Ґзінен бўрын тўрєан белгілі бір мїшені (сґзді) заттыќ, мекендік, мезгілдік т.б. жаєынан дјлелдеп, айќындап, тїсіндіріп тўратын сґздер тобын оѕашаланєан айќындауыш деп атайды. Ол ґзі айќындайтын мїшені оѕашалап, ерекшелеп жјне одан кейін тўрады. Оѕашаланєан айќындауыш бастауьшты єана емес, басќа да мїшелерді, пысыќтауышты, толыќтауышты, тіпті кейде аныќтауышты да айќындай береді. Мысалы, Мјкіш ґз туысына,інісіне, тамашалай ќарады (М.Ј.). Абай барлыќ айналадаєы кеѕ дїниеге, јсіресе мынау ґзі тўрєан сахара, ґлке белдеріне, соншалыќ бір туысќандыќ сезіммен ќарайды (М.Ј.).

Оѕашаланєан айќындауыш сґйлем ішінде екі жаєынан їтірмен ажыратылады. Кейде оѕашаланєан айќындауыштыѕ ґз ішінде немесе айќындалатын сґздер тізбегі їтірмен ажыратылса, сґйлемніѕ бірыѕєай мїшелерімен ўќсап кетпеу їшін сызыќша ќойылып жазылады: Біраз жїрген соѕ Асан —кїндіз кґп жїріп шаршаєан бала — ўйыќтап ќалды (Ы.А.). Ґзі јнші, ґзі сўлу Байтасќа екеуі де — бірі кјрі, бірі жас бала — ќызєана да, тамашалай да ќараєан еді (М.Ј.).

Сґйлемде атќаратын ќызметі, мјні жаєынан аныќтауышќа ўќсас келетін, біраќ аныќтауышпен јсіресе ќабыса байланысатын аныќтауышпен шатастыруєа болмайтын сґзді ќосарлы айќындауыш дейді. Ќосарлы айќындауыш - ґзімен ќатар тўрєан сґздіѕ мјнін сол заттыѕ, ўєымныѕ екінші ќосалќы аты арќылы айќындап кґрсететін сґз. Ол ґзініѕ айќындайтын сґзінен ажырамай, ќоса-ќабат келіп отырады. Мысалы, Бўл орысша киінген ќара жігіт - Ґтеген тілмаш (С.Е.). Кїлјш јнші — јнші Кїлјш. Ахмет инженер — инжеиер Ахмет т.б.