Синтаксис

Синтаксис

 

Синтаксис – грамматиканыѕ бір саласы, ол гректіѕ ќўру, біріктіру деген маєыналарын білдіреді. Синтаксис сґйлемдегі сґздердіѕ бір-бірімен байланысын, сґз тіркесін, сґйлемніѕ ќўрамы мен ќўрылысын, тїрлерін жјне сґйлем мїшелерін зерттейді. Ќазаќ тілі синтаксисі сґз тіркесі синтаксисі, жай сґйлем синтаксисі, ќўрмалас сґйлем синтаксисі болып їшке бґлінеді.

 

Сґз тіркестері

 

Толыќ маєыналы екі немесе бірнеше сґздіѕ тўлєалыќ жјне маєыналыќ жаєынан бір-біріне баєына байланысуын сґз тіркесі дейді. Сґз тіркесі сабаќтаса байланысатындыќтан, оныѕ ќўрамындаєы сґздердіѕ біреуі баєыныѕќы, екіншісі басыѕќы сґз болады. Тіркестегі баєындырып тўрєан соѕєы сґз басыѕќы деп аталады: биік їй, алтын сјуле, аќ орамал, ойлы бала, былтыр бітірді, сґйлей кірді.

Баєынынќы сґздіѕ ќай сґз табынан болєанына ќарай сґз тіркесі есімді тіркес, етістікті тіркес болып бґлінеді. Басыѕќы, сґз есімдерден болса: ќалыѕ орман, он бала, бойшаѕ жігіт, ќызыл ќасќа сиыр есімді тіркес, ал басыѕќы сґз етістіктен болса: тез келді, былтыр бітірді, јдемі жазды етістікті тіркес дейді.

Есімді сґз тіркестерініѕ сыѕарлары бір-бірімен ќабыса, матаса, меѕгеріле байланысады. Ќабыса байланысќан есім сґз тіркестерініѕ ќўрамы былай болады.

1. Зат есімді тіркестер: аєаш ќасыќ, темір кїрек.

2. Сын есім мен зат есім тіркестері: ќара торы ќыз, ќызыл ќасќа сиыр.

3. Сан есім мен зат есім тіркестері: он дјптер, тоєыз жылќы.

4. Есімше мен зат есім тіркестері: гїлденген ґѕір, оќыєан жігіт.

5. Есімдіктер мен зат есім тіркестері: ана бала, бўл мектеп.

Матаса байланысќан есім сґз тіркесініѕ баєыныѕќы сыѕары ілік септігіндегі зат есім немесе заттанєан сґздер, басыѕќы сыѕары тјуелдік жалєауындаєы зат есім немесе заттанєан сґздер болады. Астана – Ќазаќстанныѕ жїрегі. Осы сґйлемдегі Ќазаќстанныѕ ілік септігіндегі зат есімжїрегі деген тјуелдік жалєаулы зат есіммен матаса байланысып тўр. Ал жаќсыныѕ ісі, аттыѕ жїйрігі, білгенніѕ сґзі, баланыѕ жаќсысы т.б. дегенде бірде ілік септіктегі сґз, бірде тјуелдік жалєаулы сґз заттанып тўр. Кейбір сын есімдер септік жалєаулары арќылы зат есімді меѕгеріп тўрады. Малєа бай, сґзге жїйрік.

Етістікті тіркестердіѕ сыѕарлары бір-бірімен ќабыса, жанаса, меѕгеріле байланысады. Їстеу мен етістіктен ќўралєан сґз тіркесі жанасабайланысады: биыл бітіреді, кеше келді, т.б. Ќабыса байланысќан етістікті сґз тіркестері тґмендегідей тїрге бґлінеді:

1. Їстеу мен етістік тіркестері: ілгері, жоєары шыќты.

2. Еліктеуіш сґзді етістік тіркестері: шым-шым терледі, сырт-сырт соєады.

3. Кґсемшелі етістік тіркестері: јдемі билейді.

4. Сын есімді етістік тіркестері: жаќсы сґйледі, јдемі жазды.

5. Сан есімді етістік тіркестері: екі келіп, екі кетті.

6. Сан есім мен зат есімнен тіркескен тізбектер орын тјртібі арќылы етістікпен ќабыса байланысады: екі рет айтты, он килограмм.

Меѕгере байланысќан етістікті тіркестердіѕ басыѕќы сыѕары салт жјне сабаќты етістіктер болады да, баєыныѕќы сыѕары шылау тіркескен сґздерден немесе барыс, табыс, жатыс, шыєыс, кґмектес септіктегі сґздерден ќўралады: ауылєа ќарай жґѕкілді, кїмістен жасалды, хабарын алдым.

Сґз тіркесі ќўрамына ќарай жай жјне кїрделі тіркес болып бґлінеді. Мысалы, аєаш ќасыќ, темір кїрек, аќырын тўр тіркестері — жай тіркестер болса, ќара торы ќыз, ќызыл ќасќа сиыр дегендер — кїрделі тіркестер. Кїрделі тіркестерде жеке сґзбен кїрделі сґздер бір-біріне баєына байланысуы арќылы жасалады: ќара торы, ќызыл ќасќа сын есімдері тўтас бір маєынада ќолданылатын кїрделі сґздер болса, оєан тіркесіп тўрєан ќыз, сиыр дара сґз.

 

Сґз тіркестері жјне кїрделі сґздер мен тўраќты тіркестер

 

Жоєарыда айтылєан сґз тіркестері еркін сґз тіркестері. Ол синтаксистік категория. Сырттай ќараєанда еркін сґз тіркестеріне кїрделі сґздер мен тўраќты сґз тіркестері ўќсас болып келеді. Кїрделі сґздіѕ ќўрамында да екі не одан да кґп сґздер болады. Мысалы, ќара кґк, аќ сары, ќызылды-жасылды, отыз екі, бес алты, кетіп ќалды, айта алмады, тіс жармады, мўрнын шїйірді, јлек салды, ќўлаќ салды, зыќысын шыєардыт.б. Бўлар тіркескен кїрделі сґздер. Ол тілімізде жаѕа сґз жасаудыѕ бір тїріне жатады. Мысалы, ќара кґк деген кїрделі сын есім екі тїстіѕ араласуынан пайда болєан бір тїсті білдіреді, јрі екі сґздіѕ арасында баєыныѕќы, басыѕќы їлгісіндегі байланыс жоќ. Кетіп ќалды деген кїрделі етістік ќўрамында негізгі етістік пен кґмекші етістік бар. Ал еркін сґз тіркесініѕ ќўрамындаєы сґздердіѕ јрќайсысы толыќ маєыналы болу керек. Мўрнын шїйірді деген тўраќты тіркес ќўрамындаєы сґздер ґз маєынасынан айрылєан, менсінбеді деген бір єана сґздіѕ мјнінде ќолданылып тўр.

Кїрделі сґздер мен тўраќты тіркестер еркін сґз тіркесініѕ ќўрамына еніп, оныѕ баєыныѕќы сыѕары болады. Мысалы, бидай ґѕді ќыз, жиырма бес оќушы, тайєа таѕба басќандай жазылєан.

Кїрделі сґздерге кїрделі сын есім, кїрделі сан есім, кїрделі етістік жјне есім сґздер мен кґмекші етістіктіѕ, еліктеуіш сґздер мен кґмекші етістіктіѕ тіркесі жатады.

 

Сґздердіѕ байланысу тјсілдері

 

Сґйлем ішіндегі кез-келген ќатар келген сґздердіѕ бјрі бір-бірімен байланыса бермейді. Сґздердіѕ сґйлегенде байланысуыныѕ белгілі заѕдылыєы бар. Олар бір-бірімен белгілі бір тјсіл арќылы байланысады. Ондай тјсіл ќазаќ тілінде мынадай:

1. жалєау арќылы

2. шылау арќылы

3. сґздердіѕ орын тјртібі арќылы

4. интонация арќылы.

Сґйлемдегі сґздердіѕ ґзара байланысын білу їшін олардыѕ јрќайсысына жеке сўраќ ќойып ажыратуєа болады. Мысалы, Мен биыл Шымкентке оќу їшін келдім деген сґйлемде бір-бірімен байланысќан мынадай тіркестер бар: 1) Мен келдім, 2) биыл келдім, 3) Шымкентке келдім, 4) Оќу їшін келдім. Бўл тіркестер бір-бірімен жалєау арќылы, шылау арќылы, орын тјртібі арќылы байланысќан. Мысалы, келген кім? - келген мен, ќашан келдіѕ? - биыл келдім; ќайда келдіѕ? - Шымкентке келдім; не їшін келдіѕ? - оќу їшін келдім. Мўндаєы мен келдім, Шымкентке келдім тіркестері ґзара септік, жіктік жалєаулары арќылы, биыл келдім - орын тјртібі арќылы оќу їшін келдім тіркесі шылау арќылы байланысќан. Арман - жаќсы инженер деген сґйлемдегі жаќсы инженер тіркесі ешбір жалєаусыз, тўрєан орны арќылы байланысып тўрса, Арман – инженер тіркесі дауыс ырєаєы, интонация арќылы байланысќан.

 

Сґздердіѕ байланысу тїрлері

 

Ќазаќ тіліѕдегі сґздердіѕ ґзара байланысу тјсілдері негізінде ќалыптасќан байланысу тїрлері бар. Ондай байланысу тїрлері ќиысу, матасу, меѕгеру, ќабысу, жанасу деп аталады.

1. Бастауыш пен баяндауыштыѕ жіктік жалєауы арќылы бір жаќта байланысуын ќиысу дейді. Мысалы, Елдос ќазаќ-тїрік лицейінде оќиды деген сґйлемде бастауыш Елдос пен баяндауыш оќиды  III жаќта жіктік жалєау арќылы бір-бірімен ќиыса байланысып тўр. Егер Елдос деген сґздіѕ орнына біз деген I жаќтаєы сґзді ќойсаќ, баяндауыш та ґзгеріп, I жаќ кґпше тїрде айтылады: Біз оќимыз.

2. Ілік септігі мен тјуелдік жалєаулы сґздіѕ жаќ жаєынан їйлесе байланысуы матасу деп аталады. Мысалы, I. меніѕ јкем. II. сеніѕ јкеѕ.III. оныѕ јкесі. Екі атгы таныєан Абайдыѕ кґѕіліне ол аттыѕ иелері тїсті (М.Ј.) деген сґйлемде матаса байланыскан екі тіркес бар: 1) Абайдыѕ кґѕіліне 2) аттыѕ иелері.

3. Тіркескен екі сґздіѕ атау мен іліктен басќа септік жалєауларыныѕ біреуі жалєану арќылы немесе шылау сґздер арќылы байланысу тїрімеѕгеру деп аталады. Мысалы, Жаќсы ісімен жаќсы, Ауруды жанына батќан біледі. Алтын етікті де аяќќа киеді (маќалдар) деген сґйлемдегіісімен, ауруды, етікті сґздері кґмектес, табыс септік жалєаулары арќылы меѕгеріле байланысќан.

4. Сґздердіѕ ґзара ешбір жалєаусыз тўрєан орны арќылы байланысуын ќабысу деп атайды, Мысалы, аєаш кїрек, оќыєан жігіт, таза сґйлейді, айдын шалќар кґл, екі оќушы, їлкен їй т.б.

5. Сґз бен сґздіѕ ешбір жалєаусыз орын таѕдамай ќатар тўруы арќылы, кейде араларына сґз салып та байланысуын жанасу деп атайды. Жанасу кґбінесе їстеу мен етістік арасында болады. Мысалы, Биыл Олжас мектепті бітіреді. Бўл сґйлемдегі биыл (баєыныѕќы) сґзі, бітіреді (басыѕќы) сґзімен арасына сґз салып байланысќан. Олжас мектепті биыл бітіреді деген сґйлемде биыл бітіреді тіркесі ќатар тўрып байланысќан. Жанаса байланысатын сґздердіѕ басыѕќы сыѕары - кґбінесе етістіктен болады.

 

ЖАЙ СҐЙЛЕМ

Сґйлем жјне оныѕ тїрлері

 

Адамдар кїнделікті ґмірде бір-бірімен сґйлесіп, пікір алысады, ќарым-ќатынас жасайды. Сґйлесу сґз арќылы, сґз тіркесі мен сґйлем арќылы жїзеге асады. Адам ґзініѕ ойын бір сґзбен де, бірнеше сґздіѕ тіркесуі арќылы да білдіре алады.

Белгілі дјрежеде аяќталып, біршама тиянаќты ойды білдіретін сґздер мен сґздердіѕ тобын сґйлем дейді. Мысалы, Тїн. Маужыраєан жаздыѕ тїні жанєа жайлы деген екі сґйлемдегі бірінші сґйлем бір єана сґзден жасалса, екінші сґйлем бес сґздіѕ ґзара тіркесуінен ќўралып, аяќталєан ойды білдіріп тўр. Мўндай сґйлемдерді жай сґйлем дейді. Бірнеше жай сґйлемдерден ќўралып, кїрделі ойды білдіретін де сґйлемдер бар. Ондай сґйлемдер ќўрмалас сґйлем деп аталады.

Сґйлем белгілі бір ойды білдірумен бірге, оныѕ дауыс ырєаєы, интонациясы болады, сондай-аќ белгілі бір маќсатпен айтылады. Олай болса сґйлем айтылу маќсаты мен интонациясына ќарай хабарлы, сўраулы, лепті, бўйрыќты болып тґртке бґлінеді.

Айтылу маќсаты бір нјрсеніѕ жайын хабарлауды, баяндауды білдіретін сґйлемді хабарлы сґйлем дейді. Мысалы, Аќырын жїріп, аныќ бас, еѕбегіѕ кетпес далаєа (Абай).

Біреуден бір нјрсеніѕ жайын сўрау маќсатымен айтылатын сґйлемді сўраулы сґйлем дейді. Мысалы, Бір ќалєан кґѕіл жіби ме? Сендер неге келдіѕдер? Бїгін киноєа барамыз ба? Сўраулы сґйлем тїрлі жолмен жасалады. Соныѕ ішінде ма, ме, ба, бе, па, пе сўраулыќ шылаулар мен сўрау есімдіктері (кім?, ќанша?, ќандай?) арќылы кґбірек жасалады: Сенбілікке ќанша студент келді? Кїреѕ ат, кїрсінесіѕ, зорыќтыѕ ба? (С.С.).

Айтылу маќсаты бўйыруды ґтініш, тілек етуді білдіретін сґйлемді бўйрыќты сґйлем дейді. Бўйрыќты сґйлемніѕ баяндауышы етістіктіѕ бўйрыќ рай тўлєасынан жјне бўйрыќ не шартты рай тўлєасына тілек, ґтінішті білдіретін -шы, -ші жўрнаєыныѕ жалєануы арќылы жасалады. Мысалы,Ауыздарыѕа саќ болындар (Є.М.). Жґніѕді айтшы! (М.Ј).

Айтушыныѕ тїрлі кґѕіл-кїйін, айрыќша сезімін білдіретін сґйлемді лепті сґйлем дейді. Лепті сґйлем кґтеріѕкі дауыспен айтылады да, соѕына леп белгісі ќойылады. Мысалы. Жасасын, Мамыр мерекесі! Тоќтат! Бос сґзді. (М.Ј.).

 

Жай сґйлемніѕ тїрлері

 

Бір єана ойды білдіріп, бір интонациямен айтылатын сґйлемді жай сґйлем дейді. Ол ќўрылысына, тўрлаулы мїшелерініѕ катысына ќарай жетіге бґлінеді:

1,2. Жалаѕ жјне жайылма сґйлем.

3,4. Жаќты жјне жаќсыз сґйлем.

5,6. Толымды жјне толымсыз сґйлем.

7. Атаулы сґйлем.

Тек бастауыш пен баяндауыштан тўратын сґйлемді жалаѕ сґйлем деп атайды. Мысалы, Ќар еріді. Жаѕбыр жауды. Кїн жылынды. Сабаќ басталды. Ґрік гїлдей бастады.

Жалаѕ сґйлем жаќты жјне жаќсыз болып бґлінеді. Мысалы, Олжас їндемеді (жаќты). Оќыєым келеді (жаќсыз).

Тўрлаулы мїшелерден басќа ќўрамында тўрлаусыз мїшелер де кездесетін сґйлемді жайылма сґйлем дейді. Мысалы, Жасымда єылым бар деп ескермедім (Абай).

Жайылма сґйлем де жаќты жјне жаќсыз болып бґлінеді. Мысалы, Биыл ќар ќалыѕ жауды (жаќты). Оныѕ ауылєа ќайтќысы келді (жаќсыз).

Ойєа ќатысты сґйлем мїшелері (бастауыш пен баяндауыш) толыќ ќатынасќан сґйлемді толымды сґйлем деп атайды. Ол жолсапардан бїгін келді. Абай енді бір орайда ґзініѕ жаѕа досын еске алды (М.Ј.).

Ойєа ќатысты тўрлаулы не тўрлаусыз мїшесініѕ біреуі тїсіп ќалєан сґйлемді толымсыз сґйлем дейді. Сґйлемніѕ толымдыєы мен толымсыздыєы кґп ретте диалог (екеуара, їшеуара сґйлесу) ыѕєайында аныќ байќалады. Мысалы,

- Аты-жґніѕ кім, ќараєым? (толымды)

- Арман Нысанбеков (толымсыз)

- Ќайдан келдіѕ? (толымсыз)

- Шымкенттен (толымсыз)

Тўрлаулы мїшелері, соныѕ ішінде бастауышы ќатысќан сейлемді жаќты сґйлем деп атайды. Мысалы, Мен ешкімге жаєымпаздана алмаймын. Жаќты сґйлемде кейде бастауыш айтылмай, жасырын тўрып та ќолданылады. Біраќ оны баяндауыш арќылы табуєа болады. Мысалы, Оныѕ ґз ойын јдемі жеткізгеніне сїйсіндім деген сґйлемдегі бастауышты (мен) сўраќ ќою арќылы (сїйсінген кім?) таба аламыз.

Сґйлемніѕ ќўрамында бастауыш болмайтын, оны табудыѕ мїмкіндігі де жоќ жай сґйлемді жаќсыз сґйлем деп атайды.

Жаќсыз сґйлемніѕ баяндауыш тўлєалары јр тїрлі жолмен, -ќы, -кі, -єы, -гі тўлєалы ќалау райлы етістік пен кґмекші етістіктіѕ тіркесуінен жасалады: Меніѕ тыѕдаєым келеді, оныѕ ойнаєысы келеді.

Маєынасы кґпке арналып, ортаќ болып кеткен сґйлемдерді жалпылама жаќты сґйлем дейміз. Маќал-мјтелдер, наќыл сґздер кґбінесе жалпылама жаќты сґйлем болады. Мысалы, Арыѕды жастан саќта. Сен де бір кірпіш дїниеге, кетігін тап та бар ќалан деген сґйлемдегі бастауыш болып тўрєан сен есімдігініѕ маєынасы II жаќта тўрєанмен, барлыќ жаќќа ортаќ болып кеткен.

Іс-оќиєа жайында баяндамай, тек соєан байланысты жаєдайды атап кґрсететін, белгілі бір атау маєынасында жўмсалатын жеке сґз немесе сґз тіркесі тїріндегі жай сейлемді атаулы сґйлем деп атайды. Мысалы. Тїн. Жазыќ дала. Ышќынєан боран. Шымкент ќорєасын зауыты.