Їстеу
Їстеу
Іс-јрекет,
ќимылдын мезгілін, мекенін, жай-кїйін, мґлшерін білдіретін сґз
табын їстеу дейді. Мысалы, Айнїр мен Ербол
ќолтыќтасып тґментїсті.
Марат жылдам жїрді. Сўраулары: ќайда? ќашан?
ќайдан? ќалай?.
Їстеулер
ќўрамына ќарай негізгі тїбір їстеулер, туынды тїбір їстеулер жјне кїрделі
їстеулер болып бґлінеді.
І. Негізгі тїбір їстеулерге ќазіргі кезде ќўрамы жаєынан тїбір
жјне ќосымшаєа бґлшектеуге келмейтін їстеулер жатады. Мысалы, жылдам,
тез, аќырын, кеш, бўрын, жорта, жоєары, тґмен, ќазір, сјл, ґте т.б.
Негізгі їстеулерге шырай жўрнаќтары жалєана береді: жылдам-ыраќ,
жылдам-дау, тез-ірек, аќырын-дау, бўрын-ыраќ, жоєары-лау.
ІІ.
Туынды тїбір їсшеулерге сґз тудырушы жўрнаќ жалєану арќылы
жјне кейбір септік жалєауларыныѕ тїбірге сіѕісіп, кґнеленуі арќылы жасалєан
їстеулер жатады.
Туынды
їстеу жасайтын жўрнаќтар:
-ша,
-ше: ќазаќ-ша,
орыс-ша, бала-ша, бўлбўл-ша;
-лай, -лей, -дай,
-дей, -тай, -тей: ќыс-тай, жаз-дай, жас-тай;
-дайын, -дейін,
-тайын, -тейін: тоты-дайын, бґрі-дейін, сўѕќар-дайын, ќыран-дайын;
-шалыќ,
-шама: осын-шалыќ,
осын-шама;
-шылап,
-шілеп: ит-шілеп,
Бейсен-шілеп;
-майынша, -мейінше,
-байынша, -бейінше, -пайынша, -пешнше: бар-майынша, кел-мейінше, жаз-байынша,
айт-пайынша;
-ын,
-ін: жасыр-ын,
астырт-ын;
-сын,
-сін: кешкі-сін,
ертеѕгі-сін;
-ќары, -кері, -єары,
-гері: тысќары, іш-кері, ўш-ќары.
Септік
жалєауларыныѕ
кґнеленуінен жасалтын їстеулер:
1. Барыс септік жалєауыныѕ кґнеленуінен
ќалыптасќан їстеулер: бірге, кешке, босќа, зорєа,
текке т.б.
2. Жатыс септік жалєауыныѕ кґнеленуінен ќалыптасќан їстеулер: баяєыда, аѕдаусызда, ќапыда т.б.
3. Шыєыс септік жалєауыныѕ
кґнеленуінен ќалыптасќан
їстеулер: шалќасынан, кеѕінен, шетінен,
тосыннан т.б.
4. Кґмектес септік жалєауыныѕ кґнеленуінен
ќалыптаскан їстеулер: жґнімен, кезекпен, шынымен,
ретімен.
ІІІ. Кїрделі
їстеулер екі, я
одан да кґп тїбірдіѕ бірігуінен, ќосарлануынан,
тіркесуінен жасалады.
1. Сґздіѕ бірігуінен жасалєанн кїрделі
їстеулер: жаздыгїні жаздыѕкїні), таѕертеѕ (таѕ
ертеѕ), ендігјрі (ендігіден
јрі), биыл (бўл
жыл),бїгін (бўл кїн) т.б.
2. Сґздердіѕ ќосарлануы мен ќайталануы арќылы жасалєан кїрделі
їстеулер: зорєа-зорєа, жаѕа-жаѕа, жоєары-тґмен, анда-санда, жата-жастана, енді-енді, јреѕ-јреѕ, ќолма-ќол,
бет-бетімен т.б.
3. Сґздердіѕ тіркесуі арќылы ќалыптасќан кїрделі їстеулер: кїні кеше, кїні бїгін, ала жаздай,
ертеден ќара кешке, кїн ілгері, кїн ўзаќќа,
јуел баста т.б.
Їстеудіѕ
маєыналыќ топтары
Маєыналарына
ќарай їстеулер жеті топќа бґлінеді:
1. Мезгіл
їстеуі: бїгін, ертеѕ, ежелден, енді-енді, јрдайым, таѕертеѕ, еѕді, јуелі, кешке,
јлсін-јлсін, оќта-текте, бўрын, баєана т.б.
2. Мекен їстеуі: ілгері, жоєары, тґмен, арта, јрі,
јріде, бермен, жол-жґнекей т.б.
3.
Сын-ќимыл (бейне) їстеуі: тез, шапшаѕ, їнемі, ґзінше, осылайша,
емін-еркін, јзер, кілт, іштен, јреѕ, шалќасынан.
4. Мґлшер
їстеуі: јжептеуір, анаєўрлым, бірен-саран, недјуір, мўншама, осыншама, ќыруар,
талай.
5. Кїшейту (кїшейткіш) їстеуі; орасан, тым,
јбден, мейлінше, мїлдем, тіпті т.б.
6. Маќсат
їстеуі: јдейі, јдейілеп, жорта, ќасаќана т.б.
7. Себеп-салдар їстеуі: амалсыздан, лажсыздан,
шарасыздан, бекерге, босќа, ќўр босќа, т.б.
Мезгіл
їстеуі іс-јрекет ќимылдыѕ мезгілін білдіреді. Ќашан?
ќашаннан? деген сўраќтарєа жауап береді. Мезгіл їстеуі етістікпен
тіркесіп ќолданынады.
Мысалы, былтыр оќыєан, таѕ сјріде келді, жуырда їйленді, кїні-тїні оќыды,
оќуєа биыл тїсті.
Мекен
їстеуі іс-јрекет, ќимылдыѕ болу орнын, баєытын білдіріп ќайда? ќайдан?
ќалай? деген сўраќтарєа жауап береді. Мекен їстеулері де негізінен
етістікпен тіркеседі.
Мысалы, осында отыр, артта ќалды, бері кел, ілгері кетті.
Сын-ќимыл (бейне) їстеу ќимылдыѕ, іс-јрекеттіѕ амалын, сынын,
бейнесін, тјсілін, білдіріп, ќалай? ќайтіп? ќалайша?
кімше? деген сўраќтарєа жауап береді.
Сын-ќимыл
(бейне) їстеуі кґбінесе етістікпен тіркесіп жўмсалады.
Мысалы, шапшаѕ сґйледі, јреѕ
жїр, етбетінен жыєылды, бірден ќўлады,јреѕ
берді.
Мґлшер
їстеуі ќимылдыѕ немесе
сынныѕ мґлшерін, кґлемдік дјрежесін, шама-шарќын білдіреді де, ќаншама?
ќаншалыќ? ќаншалап? жјне ќалай? ќалайша? сияќты
сўраќтарєа жауап береді. Мґлшер їстеулері бірде етістіктермен тіркесіп, ќимылдыѕ
мґлшерін, шама-шарќын білдірсе, енді бірде сын есімдермен тіркесіп, сынныѕ
мґлшерін білдіреді.
Мысалы, онша келіспейді, анаєўрлым кґбейді, едјуір істеді
дегенде, онша, анаєўрлым, едјуір етістіктермен
тіркесіп ќалай?, ќанша? деген сўраќќа жауап беріп, ќимылдыѕ
шама-шарќын білдіріп тўр. Ал онша биік емес, анаєўрлым їлкен, недјуір
ўзын мґлшер їстеулері биік, їлкен, ўзын тјрізді
сын есімдермен тіркесіп, ќалай? ќанша? деген сўраќќа жауап
беріп, сынныѕ мґлшерін, келемдік дјрежесін білдіріп тїр.
Кїшейткіш
їстеу сынныѕ немесе ќимылдыѕ, іс-јрекеттіѕ белгісін, я сапасын кїшейтіп, не
солєындатып кґрсетеді. Кїшейткіш їстеулер кґбінесе сапалыќ сын есімдермен
тіркесіп жўмсалады да, онымен тўтасып келіп, сын есімніѕ кїшейтпелі. шырай тїрін
жасауєа негіз болады.
Мысалы, наќ, ґзі, тым аласа, ґте жоєары, аса тереѕ, орасан зор т.б.
Кїшейткіш їстеулердіѕ біразы етістікпен тіркесіп ќалай? деген
сўраќќа жауап
береді: јбден шґлдедім, мїлдем хабарласпайды.
Маќсат
їстеуі ќимылдыѕ, іс-јрекеттіѕ болу маќсатын білдіреді де, ќалай? не
маќсатпен? деген сўраќтарєа жауап береді.
Мысалы, јдейібердім, жорта айтты, јдейілеп шаќырды, ќасаќана айтпады т.б.
Себеп-салдар їстеуі ќимылдыѕ, іс-јрекетгіѕ болу себебін
немесе салдарын білдіреді де, не себепті? неге? ќалай? деген
сўраќтарєа жауап береді. Себеп-салдар їстеуіне: босќа, ќўр босќа,
амалсыздан, шарасыздан, бекерге, жоќќа сияќты сґздер жатады.
Мысалы, лажсыздан келдім,босќа јуре
болма, амалсыздан кетті, бекерге хабарластым т.б.
Їстеудіѕ
сґйлемдегі ќызметі
Їстеудіѕ кґпшілігі сґйлемде пысыќтауыш ќызметін атќарады. Ґйткені їстеу маєынасы жаєынан кґбінесе кимылдыѕ, іс-јрекеттіѕ (яєни етістіктіѕ) јр тїрлі сын-сипатын, мекенін, мезгілін, амалын, мґлшерін, болу маќсаты мен себебін білдіреді. Ауылдан кеше келдім Кеш жатып,ерте тўрдыќ. Ол амалсыздан тоќтады. Кейде їстеулер заттанып, тјуелденіп атау септік тўлєасында тўрып бастауыш та болады: Еріншектіѕ ертеѕітаусылмас, Ертеѕ - мереке. Жіктік жалєауында тўрєан їстеулер баяндауыш та болады. Мен осындамын. Їй мен жўмыстыѕ арасы бірталай.