Подготовка к ЕНТ

Етістік

 

Заттар мен ќўбылыстыѕ ќимылын, іс-јрекетін, жай-кїйін білдіріп, не істеді? не ќылды? ќайтті? деген сўраќтарєа жауап беретін сґз табы етістік деп аталады. Мысалы, Арман сабаќќа дайындалды. Жылќы тепкілеп, ќасќырды ќуады, їйірін ќориды. Бўл сґйлемдерде не істейді? ќайтіп? ќайтеді? деген сўраќтарєа жауап болєан дайындалды, тепкілеп, ќуады, ќорєайды деген етістіктер.

Етістіктіѕ іс-јрекет, ќимылды білдіруден басќа ґзіне єана тјн мынадай ерекшеліктері бар:

1. Тілдегі барлыќ ќимылды, іс-јрекетті білдіретін сґздер белгілі бір уаќытпен байланысты орлады да, їш шаќта (осы шаќ, ґткен шаќ, келер шаќ) айтылады.

2. Жіктік жалєауы етістікке тјн жалєау. Етістік їш жаќта, жекеше, кґпше, анайы, сынайы тїрінде жіктеледі. Тек -єалы, -гелі тўлєалы кґсемше мен -у тўлєалы тўйыќ етістікке жіктік жалєауы жалєанбайды.

3. Етістіктіѕ негізі бўйрыќ мјнінде ќолданылады: бар, оќы, кел, бас, айт, кґр, т.б.

 

Етістіктіѕ жасалуы

 

Етістіктер морфемалыќ ќўрамы мен жасалуына ќарай негізгі жјне туынды етістік болып екіге бґлінеді. Ќўрамы жаєынан тїбір, ќосымшаєа бґлінбейтін, негізгі ќимыл, амалды білдіретін етістік негізгі етістік деп аталады: оќы, бар, кел, ќара, жїр, тўр, жаз, бер т.б. Сґз тудырушы жўрнаќ жалєану арќылы жасалєан етістікті туынды етістік (туынды тїбір) дейді. Мысалы, сан-а, шеге-ле, бір-ік, аз-ай, бас-ќар, жаз-ыл, ки-ін, бар-єыз деген туынды тїбір етістіктер есім сґздерге жјне етістіктерге тїрлі сґз тудырушы жўрнаќ жалєану арќылы жасалєан.

Туынды (туынды тїбір) етістік сґз тудырушы жўрнаќтар жалєану арќылы зат есімнен, сын есімнен, сан есімнен, їстеу, еліктеу сґздерден сондай-аќ етістіктіѕ ґзінен де жасалады. Бўларды жинаќтап екі топќа бґліп кґретуге болады.

Есімдерден етістік жасайтын жўрнаќтар:

1. -ла, -ле, -да, -де, -та, -те: шеге-ле, ой-ла, ќол-да, аќ-та, арбаѕ-да, жалпаѕ-да;

2. -лан, -лен, -дан, -ден, -тан, -тен: ашу-лан, кґѕіл-ден, тамаќ-тан;

3. -лас, -лес, -дас, -дес, -тас, -тес: аќыл-дас, кґмек-тес;

4. -лат, -лет, -дат, -дет, -тат, -тет: ґлеѕ-дет, думан-дат, тґр-лет;

5. -а, -е: сан-а, жас-а, тїн-е, мґлдір-е;

6. -ќар, -кер, -єар, -гер, -ар, -ер: бас-ќар, су-єар, кґг-ер, ес-кер;

7. -ай, -ей, -й: аз-ай, кґб-ей, мўн-ай, мол-ай;

8. -ыќ, -ік, -к: сау-ыќ, бір-ік, жол-ыќ;

9. -сы, -сі: шешен-сі, адам-сы, менмен-сі;

10. -сын, -сін: жер-сін, кґп-сін, аз-сын;

11. -ыра, -іре: кїрк-іре, зырќ-ыра, желб-іре, былб-ыра;

12. -ырай, -ірей: баќ-ырай, шік-ірей, баж-ырай;

13. -и: арб-и, ырс-и, торс-и, ќылт-и;

Етістіктен етістік жасайтын жўрнаќтар:

1. -ын, -ін, -н: ки-ін, тара-н, жу-ын, сўра-н;

2. -ыл, -іл, -л: ќос-ыл, айт-ыл, тара-л, бу-ын;

3. -дыр, -дір, -тыр, -тір: ќал-дыр, кел-тір, кїл-дір;

4. -т: шакыр-т, келтір-т, сґйле-т, кїшей-т;

5. -ќыз, -кіз, -єыз, -гіз: ал-єыз, бер-гіз, айт-ќыз, ґт-кіз:

6. -ыс, іс, -с: айт-ыс, сґйле-с, жаз-ыс, бер-іс;

7. -ыѕќыра, -іѕкіре: шыдаѕ-ќыра, біліѕ-кіре, айт-ыѕќыра;

8. -ќыла, -кіле, -єыла, -гіле: ат-ќыла, кес-кіле, шап-ќыпа;

9. -ќышта, -кіште: ат-ќышта, кел-гіште, бар-єышта;

10. -ымсыра, -імеіре: кїл-імсіре, жыла-мсыра:

11. -ыстыр, -істір: ќара-стыр, сўра-стыр т.б.

 

Негізгі етістік пен кґмекші етістік

 

Етістік дербес лексикалыќ маєынасы мен ќызметіне карай негізгі жјне кґмекші етістік болып екіге бґлінеді.

Негізгі етістік дегеніміз толыќ лексикалыќ маєынасы бар, сґйлемде жеке сўраќќа жауап беріп, дербес сґйлем мїшесі бола алатын етістіктерді айтады. Мысалы, Арман їйден шыєып, сабаєына кетті. Ойнап сґйлесеѕ де, ойлап сґйле (маќал). Бўл сґйлемде ќолданылєан шыєып, кетті, ойнап сґйлесеѕ, ойлап сґйле деген етістіктер толыќ маєынасы бар, не істеп? ќалай?, не істеді? ќайтсеѕ? не істе? деген сўраќтарєа жауап беріп, дербес сґйлем мїшесініѕ ќызметінде жўмсалєан.

Кґмекші етістік дегеніміз лексикалыќ маєынасы солєындаєан немесе айрылєан, негізгі етістік пен есім сґздерге тіркесіп, оєан тїрлі грамматикалыќ маєына ќосатын, жеке тўрып сґйлем мїшесі бола алмайтын етістікті айтады. Мысалы, Хабар алып тўр, Мен ауылєа барєан едім. Ол біздіѕ їйде жїре тўрсын деген сґйлемдердегі алып тўр, барєан едім, жїре тўрсын етістіктері не істе? не істеді? не істейсіѕ? деген сўраќтарєа жауап беріп кїрделі баяндауыш болып тўр. Бўл етістіктердіѕ алдыѕєылары алып, барєан, жїре сґздері негізгі етістік, яєни хабарал, ауылєа бардым, їйде жїрсін тўлєаларында жеке ќолданыла алады. Ал соѕєы сыѕар етістіктер сол негізгі етістікке кґмекшілік ќызметте жўмсалын, тек грамматикалыќ мјн їстеп тўр.

Тілде кейбір етістіктер негізгі етістік мјнінде де, кґмекші етістік мјнінде де ќатар ќолданыла береді. Мысалы, Мен орындыќќа отырдымдегендегі отырдым негізгі ќимыл-амалды білдіріп, не істедім? деген сўраќќа жауап беретін негізгі етістік болса, Мен тауєа ќарай жїріп отырдым дегендегі отырдым етістігі жїру ќимылына кґмекші, ќосымша мјн беріп, жїру ќимылыныѕ созылыѕќылыєын білдіреді, жїріп негізгі етістігімен тіркесіп, кїрделі баяндауыш ќызметін атќарады. Олай болса, казаќ тіліндегі кейбір етістіктер јрі негізгі егістік, јрі кґмекші етістік мјнінде жўмсала береді. Їнемі кґмекші етістік мјнінде жўмсалатындары да бар. Олар: е тїбірінен ґрбіген еді, екен, емес етістіктері мен де тїбірінен ґрбіген деді, деген, дейді, деп, дер етістіктері жјне жазда кґмекші етістігі. Мысалы, Барєан едім, кґріп еді, айтќан емес; оќимын деді, хабарла дейді, келемін деген; ќалып ќоя жаздадым, айтып ќала жаздадым т.б.

 

Дара жјне кїрделі етістік

 

Іс-јрекет, ќимыл бір єана етістікпен берілсе, дара етістік болады. Мысалы, Асан мен Їсен жўртта ќалды. Олар кґшкен жўртты іздеді. Бўл сґйлемдерде ќалды, іздеді етістіктері бір єана іс-јрекетті білдіретін дара етістіктер. Іс-јрекет, ќимылды бірнеше етістік тўтасып білдірсе, оны кїрделі етістік дейді. Мысалы, Асан мен Їсен жўртта ќалып ќойды. Олар кґшкен жўртты іздей бастады деген сґйлемдегі ќалып ќойды, іздей бастады екі етістіктен ќўралып, кїрделі амалды, кїрделі іс-јрекетті білдіріп сґйлемніѕ бір єана мїшесі ќызмет атќарады.

Кїрделі етістіктіѕ ќўрамындаєы негізгі ќимылды, іс-јрекетті білдіретін бірінші тўрєан етістік негізгі етістік болады да, одан кейінгі тўрєаны кґмекші етістік болады. Кейде кґмекші етістік бірнешеу болуы да мїмкін. Мысалы, Олар келе жатыр екен деген сґйлемдегі негізгі етістік келу ќимылын беретін келе етістігі, ал жатыр екен етістігі сол келу ќимылына кґмекшілік жасап тўрєан кґмекші етістіктер. Мысалы,барып кел, кіріп шыќ, ала бер, барып ќайт. Мўндай кїрделі етістіктердіѕ ќўрамындаєы сыѕарлар лексикалыќ маєынаєа бірдей їлес ќосады да етістіктіѕ ґздерінен жасалады. Кїрделі етістіктіѕ бірінші сыѕары кґбінесе кґсемше тўлєасында келеді.

Кїрделі етістіктіѕ таєы бір тїрі ќўрамды (ќўранды) етістік деп аталады. Есім сґзге кґмекші етістіктіѕ тіркесуі арќылы жасалєан етістік осылай аталады. Мысалы, жјрдем ет, телефон соќ, жаќсы бол, сјлем сал, жарќ етті т.б

 

Болымды, болымсыз етістік

 

Ќазаќ тіліндегі барлыќ етістік іс-јрекет, ќимылдыѕ жїзеге асу, аспауына ќарай болымды, болымсыз болып екіге бґлінеді.

Іс-јрекет, ќимылдыѕ жїзеге асып, орындалатынын білдіретін етістік болымды етістік дел аталады. Мысалы, оќы, кїл, бар, отыр, ўйыќта, іш, ќыдыр т.б. Етістіктіѕ тїбірі бўйрыќ райдыѕ жекеше II жаќ анайы тўлєасымен сјйкес келеді. Біраќ бўл екеуі бір нјрсе емес.

Іс-јрекеттіѕ, ќимылдыѕ орындалмайтынын, жїзеге аспайтынын білдіретін етістікті болымсыз етістік дейді. Болымсыз етістік екі тїрлі жолмен жасалады:

1. Тїбір етістіктерге де, туынды тїбір етістіктерге -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жўрнаєы жалєану арќылы жасалады: бар-ма, айт-па, кел-ме-й-ді, оќы-ма-й-ды, оќ-ы-ма-й-мын, бар-ма-єан т.б.

2. Болымды етістіктерге жоќ, емес кґмекші сґздердіѕ тіркесуінен жасалады. Мысалы, барєан жоќ-пын, барєан жоќ-сыѕ, барєан жоќ-сыз, барєан жоќ, кґрген емес-пін, кґрген емес-сіѕ, кґрген емес-сіз, кґрген емес.

Сабаќты етістік пен салт етістік

 

Етістік сґйлем ішінде кґбінесе зат есіммен тіркесіп, сол зат есімніѕ ќимылын, іс-јрекетін, жай-кїйін білдіретіні белгілі.

Кейбір етістік ґзініѕ алдындаєы байланысатын зат есімніѕ табыс жалєауында тўруын керек етсе, енді біреулері басќа септік жалєауларында тўрєан сґздермен байланыста келе береді. Осы ерекшелігіне ќарай етістіктер сабаќты жјне салт етістік болып екіге бґлінеді.

Ґзімен байланысты сґздіѕ табыс септігінде тўруын керек етіп тўратын етістікті сабаќты етістік дейді. Мысалы, кино-ны кґр, кітап-ты бер,о-ны шаќыр, хат-ты оќы, жаттыєу-ды жаз, бала-ны аяар, тапсырма-ны орында т.б. Мен бўл кітапты оќытамын. Баламды ауылєа жібердім деген сґйлемдегі оќыєанмын, жібердім етістіктері нені?, кімді? сўраќтарына жауап беретін кітапты, баламды сґзініѕ табыс жалєауында келуін керек етіп тўр. Кейде табыс жалєауы кґрінбей жасырын да келе береді. Біраќ оны етістікпен байланыстырып кімді? нені? сўраєын ќою арќылы табуєа болады. Мысалы, Асќар їйіне хат жазды деген сґйлемдегі жазды сабаќты етістік. Мўндаєы хат зат есімінде табыс жалєауы жасырынып тўр. Асќар нені жазды? деген сўраќ ќою арќылы жазды етістігініѕ сабаќты екенін табамыз.

Ґзімен байланысты сґздіѕ табыс септігінде тўруын керек етпейтін етістік салт етістік деп аталады. Мысалы, їйге келді, Сјулемен кетті,кїн кїркіреді, найзаєай жарќырады, гїл ґсті. Бўл сґйлемдегі етістіктер јр тїрлі тўлєадаєы зат есіммен байланысќан салт етістіктер.

 

Етістер

 

Іс-јрекет пен істеушініѕ арасындаєы ќарым-ќатынасты білдіретін етістіктіѕ тїрін етіс деп атайды. Етістіѕ тґрт тїрі бар: ґздік етіс, ґзгелік етіс, ырыќсыз етіс, ортаќ етіс. Етістер етістік тїбіріне тїрлі жўрнаќтар жалєанып жасалады.

Іс-јрекеттіѕ сол іс-јрекетті орындаушыєа тікелей баєытталєанын білдіретін етісті ґздік етіс дейді. Ґздік етіс етістік тїбіріне -ын, -ін, -н жўрнаќтары жалєану арќылы жасалады: шеш-ін, жу-ын, тара-н. Бала киін-ді, Мен тара-н-ды-м, Ол жу-ын-ды.

Іс-ќимылдыѕ басќа біреу арќылы жасалатынын білдіретін етістіктіѕ тїрін ґзгелік етіс дейді. Жўрнаќтары: -дыр, -дір, -тыр, -тір, -єыз, -гіз, -ќыз, -кіз, -ыр, -ір, -т. Мысалы, ойлан-дыр, киін-дір, боса-т, арт-ќыз, ґс-ір Оќушыны сґйле-т-кіз, Їйді тазала-т-тыр. Ќораны тазала-т,еденді жу-дыр.

Іс-ќимылдыѕ орындаушысы айтылмай, іс-јрекет ґздігінен жїзеге асќан сияќты ќимылды білдіретін етістіѕ тїрін ырыќсыз етіс дейді. Жўрнаќтары: -ыл, -іл, -л, -ын, -ін, -н. Мысалы, ас-ыл, кес-іл, есепте-л, сал-ын, сґйле-н. Аєаш кесілді, шыєын есептелді. їй тазаланды.

Іс-ќимылды орындаушыныѕ біреу єана емес, бірнешеу екенін білдіретін етістіѕ тїрін ортаќ етіс дейді. Ортаќ етістіѕ негізгі жўрнаќтары: -ыс, -іс, -с. Мысалы, жина-с, ал-ыс, бер-іс, ўшыра-с, тер-іс. Їйді жина-с, маќтаны тер-іс, їйді тазала-с.

 

Тўйыќ етістік

 

Маєынасы жаєынан ќимылдыѕ, іс-јрекетгіѕ атын білдіріп жаќпен, шаќпен байланысты болмайтын етістіктіѕ есімдерге ўќсас ерекше тїрі тўйыќ етістік деп аталады. Ол етістік тїбіріне -у жўрнаєы ќосылу арќылы жасалады да, есімдерше тјуелденеді, кґптеледі, септеледі, біраќ жіктелмейді, сґйлемде јртїрлі ќызмет атќарады. Мыс: жїр-у, бар-у, айт-у, сґйлес-у, кел-у.

 

Тўйыќ етістіктіѕ септелуі:

 

Атау.          хабарла-у          бару

Ілік.          хабарлау-дыѕ бару-дыѕ

Барыс.    хабарлау-єа   бару-єа

Табыс.    хабарлау-ды   бару-ды

Жатыс.    хабарлау-да   бару-да

Шыєыс,    хабарлау-дан бару-дан

Кґмектес. хабарлау-мен бару-мен

Тўйыќ етістіктіѕ тјуелденуі:

I. Меніѕ келу-ім        Біздіѕ келу-іміз

II. Сеніѕ келу-іѕ       Сендердіѕ келулер-іѕ

     Сіздіѕ келу-іѕіз   Сіздердіѕ келулер-іѕіз

III. Оныѕ келу-і        Олардыѕ келулер-і

 

Есімше

 

Негізі етістік болєанымен, есімдерше тїрленетін етістіктіѕ ерекше тїрін есімше деп атайды. Есімше екі тїрлі мјнде жўмсалып, екі тїрлі ќызмет атќарады. Есімшеніѕ їш тїрі бар:

1 -ќан, -кен жўрнаќтары жалєану арќылы ґткен шаќ есімше жасалады: бар-єан, кел-ген, тер-ген, отыр-єан, жет-кен, айт-ќан т.б.

2. Келер шаќ есімше етістік тїбіріне -ар, -ер, -р, жўрнаќтары жалєану арќылы жасалады: бар-ар, айт-ар, ал-ар, сґйле-р, сез-ер. Болымсыз етістіктіѕ -ма, -ме жўрнаєынан соѕ -ар, -ер-діѕ орнына -с жалєанады: ал-ма-с, бер-ме-с, сез-бе-с т.б.

3. Ауыспалы шаќ есімше -атын, -етін, -йтін жўрнаќтарымен жасалады: сґйле-йтін, ќара-йтын, сўра-йтын, жїгір-етін.

 

Есімшеніѕ барлыќ тїрі тјуелденеді:

I. оќы-єан-ым, айт-ар-ым, айт-атын-ым, айт-па-с-ым

II. оќы-єан-ыѕ, айт-ар-ыѕ, айт-атын-ыѕ, айт-па-с-ыѕ оќы-єан-ыѕыз, айт-ар-ыѕыз, айт-атын-ыѕыз, айт-па-с-ыѕыз

III. оќы-єан-ы, айт-ар-ы, айт-атын-ы, айт-па-с-ы

Есімшеніѕ септелуі:

А. айт-ќан          бер-ер   айт-атын      айт-па-с

1. айт-ќан-ныѕ      бер-ер-діѕ    айт-атын-ныѕ айт-па-с-тыѕ

Б. айт-ќан-єа бер-ер-ге     айт-атын-єа   айт-па-с-ќа

Т. айт-ќан-ды бер-ер-ді     айт-атын-ды   айт-па-с-ты

Ж. айт-ќан-да бер-ер-де     айт-атын-да   айт-па-с-та

Ш. айт-ќан-нан      бер-ер-ден айт-атын-нан     айт-па-с-тан

К. айт-ќан-мен      бер-ер-мен айт-атын-мен     айт-па-с-пен

Ескерту:

Септік жалєаулары жалєанєан кейбір есімше тўлєасы (берердіѕ, берермен, айтпаспен) тілде ќолданылмайды.

Есімшеніѕ жіктелуі:

I. айт-ќан-мын, айт-ар-мын, айт-атын-мын, айт-па-с-пын

II. айт-ќан-сыѕ, айт-ар-сыѕ, айт-атын-сыѕ, айт-па-с-сыѕ айт-ќан-сыз,

    айт-ар-сыз, айт-атын-сыз, айт-па-с-сыз

III. айт-ќан, айт-ар, айт-атын, айт-пас

Есімше есім сґздер сияќты тїрленетіи болєандыќтан сґйлемніѕ барлыќ мїшесі (бастауыш, баяѕдауыш, толыќтауыш, аныќтауыш, пысыќтауыш) бола алады.

 

Кґсемше

 

Тиянаќсыз тўлєада тўрып кґмекші етістіктермен тіркесу арќылы негізгі іс-јрекет, ќимылды білдіретін, кейде сол ќимылды іс-јрекетті айќындап тўратын етістіктіѕ тїрі кґсемше де аталады. Сўраулары: ќайтіп? не етіп? не ќылып? ќалай? не маќсатпен? Мысалы, Жау зеѕбіректенїдете атып, топыраќты аспанєа суырып снаряд жарылды (М.Є.). Берілген сґйлемдегі їдет-е ат-ын, суыр-ып деген етістіктер кґсемше тўлєалы етістіктер. Бўлар етістік тїбіріне -е, -ып жўрнаќтары жалєану арќылы жасалєан. Кґсемше тўлєасын жасайтын жўрнаќтар мыналар: -а, -е, -й: бар-а, айт-а, кел-е; -ып, -іп, -п: бар-ып, айт-ып, оќы-п, кел-іп; -єалы, -гелі: бар-єалы, жїр-гелі, айт-ќалы, оќы-єалы, кер-гелі.

Кґсемше іс-јрекет, ќимылды белгілі шаќќа байланысты білдіріп їш тїрлі жолмен; ауыспалы шаќтыќ кґсемше: -а, -е, -й, ґткен шаќтыќ кґсемше: -ып, -іп, -п, келер шаќтыќ кґсемше: -єалы, -гелі, -ќалы, -келі жўрнаќтарымен жасалады.

Кґсемшеге кґптік, септік, тјуелдік жалєаулары жалєанбайды. Ал жіктік жалєауы кґсемшенін -а, -е, й, -ын, -іп, -н жўрнаќтарынан соѕ жалєанады да, -єалы, -гелі, -ќалы, -келі ќосымшасынан соѕ жалєанбайды.

I. мен бар-а-мын        бар-ып-пын

II. сен бар-а-сыѕ       бар-ып-сыѕ сіз бар-а-сыз бар-ып-сыз

III ол бар-а-ды          бар-ып-ты

 

Етістіктіѕ шаќтары

 

Кез-келген ќимыл, іс-јрекет белгілі бір уаќытќа байланысты болады. Сол іс-јрекет ќимылдыѕ мезгілге, уаќытќа байланыстыєын кґрсететін етістікке тјн категорияны етістіктіѕ шаќтары деп атайды.

Етістіктіѕ їш шаєы бар: осы шаќ, ґткен шаќ, келер шаќ.

1. Осы шаќ

Іс-јрекеттіѕ сґйлеп тўрєанда орындалєанын білдіретін етістіктіѕ шаєын осы шаќ дейді. Оныѕ екі тїрі бар: наќ осы шаќ, ауыспалы осы шаќ.

1.1. Наќ осы шаќ істіѕ сґйлеп тўрєан кезде істеліп жатќанын білдіреді. Ол отыр, тўр, жїр, жатыр ќалып етістіктерініѕ жіктелуінен (отырмын, отырсыѕ, отыр) жјне осы тґрт етістікке кґсемше етістіктіѕ тіркесуі арќылы (оќып отырмын, оќып отырсыѕ, оќып отыр) жасалады, I, IIжаќта жіктеліп ќолданылады.

I. жатыр-мын

ІІ. жатыр-сыѕ жатыр-сыз

III. жатыр

1.2. Ауыспалы осы шаќ, бўрыннан орындалып жатќан іс-јрекеттіѕ сґйлеп тўрєан кезде де їздіксіз жалєасып жатќанын аѕєартады. Ол етістікке кґсемшеніѕ -а, -е, -й жўрнаќтарына жіктік жалєауы жалєанып жасалады. Мысалы, I. бар-а-мын, II. бар-а-сыѕ, III. бар-а-ды. Мўнда осы шаќтыќ та, келер шаќтыќ та маєына бола береді.

2. Ґткен шаќ

1с - јрекет, ќимылдыѕ сґйлеп тўрєан уаќыттан бўрын орындалєанын білдіретін етістіктіѕ шаєын ґткен шаќ дейді. Ґткен шаќтыѕ їш тїрі болады; жедел ґткен шаќ, бўрынєы ґткен шаќ жјне ауыспалы ґткен шаќ.

2.1. Іс-јрекет, ќимылдыѕ таяу уаќытта болєанын білдіретін ґткен шаќтыѕ тїрін жедел ґткен шаќ дейді. Жедел ґткен шаќ етістіктіѕ тїбіріне -ды, -ді, -ты, -ті ќосымшалары жалєану арќылы жасалады да, жіктеліп ќолданылады: I. баянда-ды-м, II. баянда-ды-ѕ, баянда-ды-ѕыз, III.баянда-ды; ґт-ті-м, ґт-ті-ѕ, ґт-ті, оќы-ды-м, оќы-ды-ѕ, оќы-ды. Жіктік жалєауы -ды, -ді, -ты, -ті мен жедел ґткен шаќ тўлєасы -ды, -ді, -ты, -ті бірдей болєандыќтан, оны ажыратуда шатаспау керек. Бўлардыѕ маєынасы да, ќызметі де бґлек-бґлек. Жедел ґткен шаќ етістік негіздерінен соѕ жалєанса, жіктік жалєауы кґсемшеніѕ -ып, -іп, -п жјне -а, -е, -й жўрнаќтарынан кейін жалєанады.

2.2. Іс-јрекеттіѕ орындалєанына біраз уаќыт ґткендігін білдіретін ґткен шаќтыѕ тїрін бўрынєы ґткен шаќ дейді. Бўрынєы ґткен шаќ етістіктіѕ тїбіріне кґсемшеніѕ –ып, -іп –п (кґр-іп-сіѕ, кґр-іп-ті) жјне есімшеніѕ -єан,   -ген, -ќан,-кен жўрнаєы жалєану арќылы (кґр-ген-мін, кґр-ген-сіѕ, кґрген-сіз кґр-ген) жасалады да І, ІІ жаќта жіктеліп ќолданылады.

2.3. Іс-јрекет, ќимылдыѕ орындалєаны бірде ґткен шаќ тїрінде, бірде келер шаќ тїрінде кґрінетін ґткен шаќтыѕ тїрін ауыспалы ґткен шаќдейді.Ол етістіктіѕ тїбіне –атын, -етін, -йтын,-йтін жўрнаќтары (бар-атын, кел-етін, сґйле-йтін т.б.) жалєану арќылы, кейде еді кґмекші етістігі тіркесу арќылы жасалады да I, II жаќта жіктеледі.

I. мен бар-атын-мын

II. сен бар-атын-сыѕ

сіз бар-атын-сыз

III. ол бар-атын

 

3. Келер шаќ

Іс-ќимыл, амалдыѕ сґйлеп тўрєан уаќыттан кейін істелгенін білдіретін етістіктіѕ шаєын келер шаќ дейді, Оныѕ їш тїрі бар: болжалды келер шаќ, маќсатты келер шаќ, ауыспалы келер шаќ.

3.1. Болжалды келер шаќта істіѕ істелу мїмкіндігі болжал тїрінде айтылады да, ол есімшеніѕ -ар. -ер. -р жўрнаєымен (бар-ар, кел-ер, сґйле-р, бар-ар-мын, кел-ер-мін, сґйле-р-мін жасалады. Болымсыз етістікке (бар-ма-с-пын) тїрінде жалєанады. I, II жаќта жіктеледі.

I. мен айт-ар-мын

II. сен айт-ар-сыѕ сіз айт-ар-сыз

III. ол айт-ар

3.2. Маќсатты келер шаќта. істелетін іс-јрекеттіѕ маќсатын білдіреді де, ол етістікке –маќ, -мек, -баќ, -бек, -паќ, -пек жўрнаєы жалєану арќылы I. бар-маќ-пын, II. бар-маќ-сыѕ, III. бар-маќ жасалады. Кейде -маќ ќосымшасына -шы жалєанып айтылады да I, II жаќта жіктеледі.

I. бар-маќ-пын          бар-маќ-шы-мын

II. бар-маќ-сыѕ         бар-маќ-шы-сыѕ

  бар-маќ-сыз           бар-маќ-шы-сыз

III. бар-маќ            бар-маќ-шы,

3.3. Ауыспалы келер шаќ пен ауыспалы осы шаќтыѕ жасалуы бірдей. Бўлар кґсемшеніѕ –а, -е, -й жўрнаќтарымен жасалып, сґйлемде маєынасына ќарай ажыратылады, Ажар сґйлейді (осы шаќ). Ажар бїгін жиналыста сґйлейді (келер шаќ).

 

Етістіктіѕ райлары

 

Сґйлемде жаќтыќ, шаќтыќ маєыналарды білдіріп, сґйлеушініѕ, істі орындаушыныѕ іс-јрекетке деген ниетін, кґзќарасын білдіретін етістіктіѕ тїрін етістіктіѕ райлары дейді. Етістіктіѕ тґрт райы бар: ашыќ рай, бўйрыќ рай, шартты рай, ќалау рай.

Етістіктіѕ ашыќ райы іс-јрекет, ќимылдыѕ їш шаќта орындалуына байланысты болады. Атап айтќанда, іс-јрекет, ќимылдыѕ осы шаќта, ґткен шаќта немесе келешекте болатынын даралап кґретеді. Мысалы, оќып отырмен, оќыдым, оќимын, немесе I. мен жаздым, II. сен жаздыѕ, сіз жаздыз,III. ол жазды.

Іс-јрекет ќимылдыѕ орындалуын їш жаќта бўйыра талап ету не тілек ету маєынасын білдіретін етістіктіѕ райын бўйрыќ рай дейді. Сыртќы тўлєасы жаєынан бўйрыќ райдыѕ II жаєы етістіктіѕ тїбіріне сјйкес келеді де таза бўйрыќ маєына аныќ кґрінеді. Бўйрыќ маєына III жаќта тїбір етістіктіѕ жекеше, кґпше тїріне -сын, -сін ќосымшалары жалєану арќылы жасалады: оќы-сын, бар-сын, кґр-сін. біл-сін. Ал I жаќта бўйрыќ маєына байќалмайды, онда бўйрыќ маєынадан гґрі тілек маєынасы басым. Бўл етістіктіѕ тїбіріне -айын, -ейін, -айыќ, -ейік ќосымшаларыныѕ жалєануы арќылы жасалады. Бар-айын, бар-айыќ, кїл-ейін. Мысалы, I. Мен жаз-айын, II. сен жаз, сіз жаз-ыѕыз, III. ол жаз-сын. Біз жаз-айыќ, сен жаз, сіз жаз-ыѕыз, ол жаз-сын

Етістіктіѕ ќалау райы сґйлеушініѕ ќалау, тілек мјніндегі іс-јрекетін, ќимылын білдіреді. Ол етістіктіѕ тїбіріне -ќы, -кі, -єы, -гіжўрнаќтарыныѕ їстіне тјуелдік жалєауы ќосынып, оєан кел кґмекші етістігі, кейде оєан еді кґмекші етістігі тіркесіп те жасалатыны кездеседі.Бар-єай-сыѕ, кел-гей-сіѕ, бар-єай, кел-гей еді.

I. бар-єы-м келіп еді

II. бар-єы-ѕ келіп еді бар-єы-ѕыз келіп еді

III. бар-єы-сы келіп еді

-са, -се жўрнаќты етістіктер игі еді сґздерімен тіркесе айтылуы арќылы да ќалау рай жасалады: бар-са игі еді, кел-се игі еді.

Іс-јрекет, ќимылдыѕ болу, болмауыныѕ шартын білдіретін рай тїрін шартты рай дейді. Ол етістіктіѕ тїбіріне -са, -се жўрнаєы жалєану арќылы жасалады.

I. бар-са-м

II. бар-са-ѕ бар-са-ѕыз

III. бар-са

Рай ќосымшаларынан соѕ жіктік жалєауы ќажетіне ќарай жалєана береді.

 

Етістіктіѕ сґйлемдегі ќызметі

 

Сґйлем мїшелерініѕ ішіндегі еѕ негізгі мїше баяндауыш болса ол кґбінесе етістіктен болады. Етістік жіктік жалєауында ойды аяќтап, баяндауыш ќызметінде жўмсалады. Мысалы, Арман сабаєын оќыды. Жаѕбыр жауып, жер кґгерді.

Кґсемше етістік сґйлемде пысыќтауыш ќызметінде де жўмсалады. Кґре-кґре (ќалай?) кґсем, сґйлей-сґйлей (ќалай?) шешен боларсыѕ (маќал).

Етістіктіѕ есім сґздерге жаќын тїрлері есімше мен тўйыќ етістік заттыќ маєынада ќолданылып, сґйлемде толыќтауыш, аныќтауыш, бастауышболады. Мысалы, Жыєылєан (кім?) кїреске тоймас (маќал). Білгендердіѕ (кімніѕ?) сґзіне махаббатпен ерсеѕіз (Абай). Оќу (не?) - білім бўлаєы.Білгеніѕді (неѕді) айт.