Есімдік

Есімдік

 

Есім сґздердіѕ, зат есім, сын есім, сан есім кейде їстеудіѕ де орнына ќолданылып, солардыѕ ќызметінде жўмсалатын сґз табы есімдік деп аталады. Есімдіктіѕ ќай сґздіѕ орнына ќолданылєанын сґйлем ішінде єана (контексте) аныќтауєа болады. Мысалы, Арман тґртінші курста оќып жїр. Ол мўнай мен газдыѕ маманы болып шыєады деген сґйлемдегі ол есімдігі Арман деген зат есімніѕ орнына ќолданылып тўр.

Есімдік тўлєасына ќарай екіге бґлінеді: дара жјне кїрделі есімдік. Дара есімдік бір сґзден тўрса: мен, сен, ол, бўл, анау, мынау, ґз, ґзі, біреу, барша т.б., кїрделі есімдік екі не одан да кґп сґздерден ќўралады: ешќашан, ешбір, ешкім, јркім, кейбір, бірнеше т.б. Кїрделі есімдіктіѕ кґпшілігі бірігу арќылы жасалады. Есімдіктер есім сґздердіѕ, соныѕ ішінде кґбінесе зат есімніѕ «орнына ќолданылатын болєандыќтан, кґптелуге, септелуге жјне тјуелденуге бейім тўрады. Біраќ есімдіктіѕ бјрі бірдей кґптік, септік, тјуелдік жалєауларын жалєап, тїрлене бермейді. Кейбір есімдіктер тіпті тїрленуге кґнбейді.

 

Есімдіктіѕ маєыналыќ тїрлері

 

Есімдік маєынасына ќарай: жіктеу есімдігі, сілтеу есімдігі, сўрау есімдігі, ґздік есімдігі, белгісіздік есімдігі, болымсыздыќ есімдігіжјне жалпылау есімдігі болып жеті топќа бґлінеді.

Жіктеу есімдігі жаќтыќ ўєымда ќолданылып, сґйлеушіні, тыѕдаушыны жґне бґгде адамды білдіріп, кім? не? деген сўраќтарєа жауап береді. Жіктеу есімдігі їш жаќта, жекеше, кґпше, анайы, сынайы тїрде айтылады. Жіктеу есімдіктеріне: мен, сен, сіз, сіздер, ол, олар, біз, біздер.Мысалы, Мен студентпін. Ол оќушы. Жіктеу есімдігі кґптеледі: біз-дер, сіз-дер, о-лар, жіктеледі: мен-мін, сен-сіѕ жјне септеледі. Жіктеу есімдігініѕ септелуінде ерекшеліктер мол. Атап айтќанда, мен, сен, ол есімдіктері ілік, табыс, шыєыс септігініѕ жалєауын жалєаєанда тїбірдегі л,н дыбыстары тїсіп ќалады; жатыс септігінде л дыбысы н-єа (ол —о-нда) айналады; барыс септігінде жалєау жуанданып -єан тїрінде, тїбірдегі н дыбысы жалєау ќўрамына сіѕісіп жалєанады; кґмектес септігінде тїбірмен жалєаудыѕ арасына дјнекер -ы, -і дыбыстары пайда болады. Зерттеушілердіѕ айтуынша, кґмектес жалєауы ілік септігініѕ ґзгеріске тїскен — ны (ѕ), ні (ѕ) тўлєасына жалєанады.

Атау.          мен      сен           ол

Ілік.          ме-ніѕ   се-ніѕ   о-ныѕ

Барыс.    ма-єан   са-єан   о-єан

Табыс.    ме-ні         се-ні         о-ны

Жатыс.    мен-де   сен-де   о-нда

Шыєыс.    ме-нен   се-нен   о-дан

Кґмектес. мені-мен сені-мен оны-мен

Ол есімдігі жіктеу есімдігіне де, сілтеу есімдігіне де жатады. Жіктеу есімдігінде жаќтыќ маєына берсе, сілтеу есімдігі болєанда сілтеу маєынасын береді. Жіктеу есімдіктері тјуелденбейді. Ол, олар есімдігі тек сілтеу маєынасында єана тјуелденеді.

Сілтеу есімдігі сілтеу, нўсќау, мегзеу маєыналарын білдіреді. Сілтеу есімдігі мыналар: сол, сонау, ана, анау, бўл, осы, осынау, мына, мынау, ґні, міні. Мысалы, Бўл — халыќтар достыєыныѕ кґрінісі. Ќонаќты мына їйге кіргізіѕдер.

Сілтеу есімдігі кґптеледі: осы-осы-лар, сол-со-лар; тјуелденеді: осы-м, осы-ѕ, осы-сы, осы-мыз, осы-ѕыз; септеледі: осы, осы-ныѕ, осы-єан, осы-ны, осы-нда, осы-дан, осы-мен.

Ґздік есімдігіне бір єана ґз сґзі жатады. Мысалы, Ґзіѕ адал бол, кісіге ќиянат жасама. Ґздік есімдігі їнемі тјуелдеулі тўлєада ќолданылады: ґз, ґз-ім, ґз-іѕ, ґз-іѕіз, ґз-і, ґз-іміз, ґз-деріѕіз жјне тјуелденіп барып септеледі: ґз-ім, ґз-ім-ніѕ, ґз-ім-е, ґз-ім-ді, ґз-іѕ-де, ґз-ім-нен, ґз-ім-мен ґздік есімдігі жіктік жалєауын да жалєайды: Мен ґз-ім-мін, Сен ґз-іѕ-сіѕ, Ол ґз-і.

Сўрау есімдігі жауап алу маќсатында ќолданылады. Олар: кім? не? неше? нешеу? ќанша? ќайсы? ќалай? ќандай? ќайда? ќайдан? ќашаннан? ќайдаєы? Мысалы, Ќанша адаммен дјмдес болдым. Ќайда барасыѕ? Сўрау есімдігі зат есімніѕ орнына ќолданєанда тјуелденеді; не-м, не-ѕ, не-сі;кґптеледі: кім-дер, не-лер; септеледі: не, не-ніѕ, не-ге, не-ні, не-де, не-ден, не-мен; кейбіреуі жіктеледі: Мен кім-мін, сен кімсіѕ, ол кім, мен ќандай-мын, сен ќандай-сыѕ, ол ќандай?

Белгісіздік есімдігі затты не ќўбылысты наќты атамай, жорамалдап кґрсетеді. Белгісіздік есімдігіне мыналар жатады: біреу, кейбіреу, јркім, јрне, јлдекім, јлдене, бірдеме, јр, јрбір, бірнеше, біраз, јлденеше, јрќалай, јлдеќалай, јлдеќайдан, јлдеќашан, кімде-кім, бір.Мысалы, Біреу келді. Јлдекімніѕ даусы естілді. Білгісіздік есімдігініѕ бірќатары кґптеледі: біреу-лер, јркім-дер, бірдеме-лер, јлдене-лер;тјуелденеді. біреу-ім, біреу-іѕ, біреу-і тјуелденіп те, тјуелденбей де септеледі: біреу, біреу-діѕ, біреу-ге, біреу-ді, біреу-де, біреу-ден, біреу-мен; бірдеѕе-м-нен, бірдеѕе-м-мен.

Болымсыздыќ есімдігі басќа сґздердіѕ орнына ќолданылып, болымсыздыќ маєына білдіреді. Мысалы, Їйге ешкім келмеді, Оныѕ ештеѕемен жўмысыжоќ. Болымсыздыќ есімдігі мыналар: ешкім, ештеѕе, ешќандай, ештеме, ешбір, ешќайсысы, ешќашан, ешќайдан, дјнеме, дјнеѕе. Болымсыздыќ есімдігініѕ зат есім орнына жўмсалатындары тјуелденеді: ешкім-ім, ешкім-іѕ, ешкім-і; септеледі: ешкім-ніѕ, ешкім-ге, ешкім-ді, ешкім-де, ешкім-нен, ешкім-мен.

Жалпылау есімдігі

Жинаќтау, жалпылау ўєымын беретін есімдіктердіѕ тїрін жалпылау есімдігі дейді. Мысалы, Бїкіл халыќ тыды игеруге кїш салды. Барлыќќиыншылыќ артта ќалды. Жалпылау есімдігінен бјрі, баршасы, барлыєы, бар, кїллі, бїкіл, тїгел, тегіс сґздері жатады. Жалпылау есімдігіненбарлыќ, барша, бар сґздері єана тјуелденеді: барлыє-ым, барлыє-ыѕ, барлыє-ы, бар-ым, бар-ыѕ, бар-ы; тјуелденген жалпылау есімдіктеріне септік жалєаулары жалєанады: барлыє-ым-ныѕ, барлыє-ым-а, барлыє-ым-ды, барлыє-ым-да, барлыє-ым-нан, барлыє-ым-мен. Жалпылау есімдігі жіктелмейді.

 

Есімдіктіѕ емлесі

 

Кейбір есімдіктердіѕ, јсіресе белгісіздік, болымсыздыќ есімдіктерініѕ жазылуы ќиындыќ тударады. Сол їшін оныѕ жазылу заѕдылыєын білу керек. Кейбір есімдіктермен јр, еш, кей, ќай, ќайсы, јлде, бір сґздері бірігіп, белгісіздік, болымсыздыќ есімдігін жасайды да, бірге жазылады: јркім, ешкім, кейбір, ќайбір, ќайсыбір, ешќашан, ешќайда, јлдеќашан.

Басќа сґз таптарымен, соныѕ ішінде зат есім жјне ќатыстыќ сын есіммен тіркесіп келген, јр, еш, кей, ќай, ќайсы, бір сґздері бір-бірінен бґлек жазылады: јр адам, еш нјрсе, еш уаќытта, кей адам, кей шаќта, ќайсы ќыз, бір бала, бір кїні, бір жолы,

 

Есімдіктіѕ сґйлемдегі ќызметі

 

Сґйлем ішінде есімдік есім сґздердіѕ орнына ќолданылатын болєандыќтан барлыќ сґйлем мїшелерініѕ ќызметін атќарады,

1. Негізінен жіктеу есімдегі зат есімніѕ орнына ќолданылып кім? деген сўраќќа жауап беріп, сґйлемніѕ бастауышы болады: Мен ауылда болдым. Ґзі келді. Бјріміз кїлдік.

2. Есімдіктер жіктік жалєауымен сґйлемді аяќтап баяндауыш ќызметін атќарады: Осы хабарды айтќан — анау. Їйдіѕ иесі -ґзім.

3. Ілік септігіндегі жјне сын есім, сан есім орнына ќолданылєан есімдіктер сґйлемде аныќтауыш болады: Осы жолдан тайма. Сеніѕабыройыѕды ойладым.

4. Есімдіктер барыс, табыс, жатыс, шыєыс, кґмектес септіктерінде келіп, толыќтауыш болады, Біреуден беріп жіберді. Ґзімен хабарластым

5. Есімдік мезгіл мекен маєыналарында їстеудіѕ орнына ќолданылса пысыќтауыш болады: Ешќайда кетпеѕдер, Ешќашан ґтірік айтпа.