Сан есім

Сан есім

 

Заттыѕ санын, ретін, мґлшерін, бґлшегін білдіретін сґздердіѕ, ќанша? неше? нешінші? деген сўраќтарєа жауап беретін тобын сан есімдейді. Мысалы, бір, екі, жиырма бес, ќырыќ, бір мыѕ тоєыз жїз тоќсан, біреу, жетеу, бірінші, бес-алты, жиырма шаќты т.б.

Сан есім тўлєасына ќарай дара жјне кїрделі сан есім болып екіге бґлінеді. Дара сан есімдер бір сґзден тўрады. Олар бес, он, елу, бесінші, екеу, жїз, мыѕ, миллион т.б. Кїрделі сан есімдер екі не одан да кґп сан есімдерден ќўралады. Олар: он бес, тоќсан тоєыз, жїз бес, ќырыќ-елу, екі мыѕ тґртінші, отыз ќаралы, їштен бірі т.б.

Сан есімніѕ ґзге сґз таптарынан ерекшелігі: ол басќа сґз таптарынан жасалмайды.

 

Сан есімніѕ маєыналыќ тїрлері

 

Маєыналыќ ерекшелігіне ќарай сан есім алты топќа бґлінеді: есептік, реттік, жинаќтыќ, болжалдыќ, топтау, бґлшектік сан есімдер.

Заттыѕ дјл, наќты санын білдіріп, ќанша? неше? деген сўраќтарєа жауап беретін сандыќ ўєымдаєы сґздерді есептік сан есім дейді. Мысалы,бір, екі, їш, он, мыѕ, отыз їш, тоєыз жїз тоќсан т.б. Сан есімніѕ басќа тїрлері есептік сан есімдерден жасалады.

Заттыѕ рет санын білдіріп, нешінші? деген сўрауєа жауап беретін сан есімніѕ тїрі реттік сан есім деп аталады. Ол есептік сан есімгеыншы, -інші жўрнаєы жалєану арќылы жасалады. Мысалы. Отыз бес-інші, ќырќ-ыншы, бір-інші, жет-інші т.б.

Заттыѕ жинаќталєан санын білдіріп, нешеу? деген сўраќќа жауап беретін сан есімді жинаќтыќ сан есім дейді. Жинаќтыќ сан есім есептік сан есімге -ау, -еу жўрнаєы жалєану арќылы жасалып, жетіге дейінгі сандарды ќамтиды. Мысалы, бір-еу, ек-еу, їш-еу, тґрт-еу, бес-еу, алт-ау, жет-еу. Екі, алты, жеті сан есіміндегі соѕєы -ы,-і дыбыстары дауысты дыбыстан басталєан ќосымшаныѕ јсерінен тїсіп ќалєан.

Заттыѕ санын топтап кґрсететін, ќаншадан? нешеден? деген сўраќќа жауап беретін сан есімді топтау сан есімі дейді. Топтау сан есімі дара сан есімдер мен ќосарланєан сан есімдердіѕ екінші сыѕарына шыєыс септігініѕ жалєауы жалєану арќылы жасалады. Мысалы, елу-ден, алпыс-тан, бес-бестен, он-оннан т.б.

Заттыѕ санын дјл атамай шамамен, болжалмен кґрсетіп, ќанша? неше? ќаншадан, ќай шамалы? деген сўраќтарєа жауап беретін сан есімніѕ тїрін болжалды сан есім дейді. Болжалды сан есім септік сан есімдерге -лаєан, -леген, -даєан, -деген, -таєан, -теген, -лап, -леп, -дап, -деп, -тап, -теп, -дай, -дей, -тай, -тей жўрнаќтары жалєану арќылы: мыѕ-даєан, жїз-деген, мыѕ-дап, жїз-деп, мыѕ-дай, жїз-дей; есептік сан есімдерге кґптік жјне жатыс септігініѕ жалєауы жалєану арќылы: жиырма-лар-да, жїз-дер-де, елу-лер-де жасалады. Болжалды сан есімдер есептік сан есімдердіѕ ќосарлануы арќылы да: отыз-ќырыќ, бес-алты, отыз-ќырыќтарда жјне есептік сан есімдерге шамалы, шаќты, ќаралы, жуыќ, таман, тарта деген сґздердіѕ тіркесуі арќылы да жасалады: жїзге тарта, елу шаќты, мыѕ ќаралы, отызєа тарта т.б.

Бїтін санныѕ белгілі бґлшектерін есепке алып ќанша? неше? деген сўраќќа жауап беретін сан есімніѕ бір тїрі бґлшектік сан есім деп аталады. Бґлшектік сан есім есептік сан есімдерге жарым, жарты, ширек сґздерініѕ тіркесуінен бес жарым, екі жарты, тґрт ширек жјне жай бґлшек тїрінде: онныѕ екісі немесе оннан екі 10,2 жїздіѕ бесі немесе жїзден бес 100,5 т.б. жасалады.

 

Сан есімніѕ емлесі

 

1. Кїрделі тіркескен сан есімдер сґзбен жазылєанда јр сыѕары бґлек-бґлек жазылады. Мысалы, екі мыѕ тґртінші жыл, жиырма бес, отыз тоєыз, алпыс їш т.б.

2. Кїрделі ќосарланєан сан есімдер сґзбен жазылса да, цифрмен (санмен) жазылса да (-) дефис арќылы жазылады: екі-екіден, отыз-ќырыќ, алпыс-жетпістей, 2-2-ден, 30-40-тан, 60-70-тей.

3. Цифрмен таѕбаланатын дара, кїрделі сан есімдерге жалєанатын ќосымшалар (-) арќылы жазылады. Мысалы, Меніѕ жасым 60-ќа жаќындады. Саєат 6-да келемін.

4. Рим цифрымен таѕбаланєан реттік сан есімге -ыншы жўрнаєыныѕ орнына дефис (-) ќойылмайды. Мысалы, I курс, IV том І.Есенберлинніѕ IIтомын оќыдым.

5. Араб цифрымен таѕбаланєан реттік сан есімге -ыншы жўрнаєыныѕ орнына (-) дефис ќойылады. Мысалы, Абайдыѕ 1-томын оќыдым, 4-курс т.б. Ал сґзбен жазылєанда -ыншы жўрнаєы ќосылып жазылады: бірінші том, тґртінші курс.

6. Реттік сан есім араб цифрымен жазылып, кїн, жыл аттарымен тіркесіп келгенде (-) дефис жазылмайды. Мысалы, 2004 жылдыѕ 8 наурызы, 1986 жыл, 16 желтоќсан т.б.

7. Есептік сан есім мен зат есім тіркескенде бґлек-бґлек жазылады. 2 жігіт — екі жігіт, 10 бала — он бала т.б.

8. Цифрмен жазылєан болжалды сан есімге ќосымша (-) дефис арќылы жазылады. Мысалы, Саєат кешкі 7-лерде келдім. Базарєа 100-деген мал айдалды.

9. Жарым, жарты сґздерімен жасалєан бґлшектік сан есім сґзбен жазылса да, цифрмен жазылса да бґлек жазылады. Мысалы, Сабаќ сегіз жарымда басталады.

Сан есімдердіѕ ішінде дара, кїрделі есептік жјне реттік, жинаќтыќ сан есімдер зат есімдер сияќты септеледі: бестіѕ, беске, бестен, беспен; бесіншініѕ, бесіншіге, бесіншіні, бесіншіде, бесіншіден, бесіншімен; бесеудіѕ, бесеуге, бесеуді, бесеуде, бесеуден, бесеумен т.б.

 

Сан есімніѕ сґйлемдегі ќызметі

 

Сан есім барлыќ сґйлем мїшесініѕ ќызметін атќара береді. Еѕ алдымен заттыѕ санын, мґлшерін, ретін білдіріп аныќтауыш болады. Біздіѕ факультетте бір мыѕ студент оќиды деген сґйлемде бір мыѕ сан есімі ќанша? деген сўрауєа жауап беріп, аныќтауыш болып тўр.

Сан есімдер кґбінесе етістіктіѕ алдында келіп, ќашан? ќалай? ќанша? деген сўраќтарєа жауап беріп, пысыќтауыш болады. Партаєа екі-екіденжайєастыќ деген сґйлемдегі екі-екіден топтау сан есімі етістіктіѕ алдында ќалай? жайєастыќ деген сўрауєа жауап беріп пысыќтауыш ќызметінде жўмсалєан.

Сан есім заттыќ маєынада ќолданылып кґптік, септік, тјуелдік, жіктік жалєауында келсе сґйлемде бастауыш та, баяндауыш та, толыќтауыш табола береді. Мысалы, Їшеуі аќылдасып шешті. Білекті бірді білімді мыѕды жеѕеді (маќал). Арман жиырма бірде, мен елу алтыдамын деген сґйлемдердегі їшеуі - атау тўлєада, кім? деген сўраќќа жауап беріп бастауыш, бірді, мыѕды — табыс сеіттітінде кімді? деген сўраќќа жауап беріп толыќтауыш, жиырма бірде, елу алтыдамын деген жіктік жалєаулы сан есім каншадамын? деген сўрауєа жауап беріп баяндауыш болып тўр.