Сын есім

Сын есім

Дїниедегі јрбір заттыѕ, ќўбылыстыѕ алуан тїрлі сындыќ белгілерін, ќасиетін білдіретін сґз табы сын есім деп аталады. Сын есімдерќандай?, ќай? деген сўраќтара жауап береді. Мысалы, жаќсы, жаман, їлкен, кіші, аќ, ќара, кеѕ, жарыќ, жылы, бойшаѕ, сараѕ, сјнќой, желсіз, білгіш, аќылды, жарамсаќ, маќтаншаќ т.б. Сын есім зат есіммен тіркесіп келіп, сол зат есімнін тїрлі белгісін, тїрін, тїсін: ќызыл, кґк, сўр, сары; кґлемін, аумаєын, салмаєын: їлкен, тар, ўзын, ауыр, кіші; дјмін, иісін: ащы, тўщы, кермек; сапасы мен сипатын: сґзшеѕ, еріншек, жаќсы, їркек т.б. білдіреді.

Сын есімніѕ маєыналыќ тїрлері

Маєынасына ќарай сын есімдер екіге бґлінеді: сапалыќ сын есім мен ќатыстыќ сын есім. Тїбір кїйінде тўрып заттыѕ, нјрсеніѕ, сыны мен сапасын, басќа да тїрлі ќасиетін білдіретін сын есімді сапалыќ сын есім дейді. Мысалы, јдемі, їлкен, биік, жуан, ќызыл, ќызылдау, ќызылыраќ, ќып-ќызыл, ќызєыш, ќызєылт т.б. Тїбір сґзге тїрлі сґз тудырушы жўрнаќ жалєану арќылы нјрсеніѕ сынын, сапасын белгілі бір затќа ќатыстылыєын білдіретін сын есімді ќатыстыќ сын есім дейді. Мысалы, аќыл-ды, сабыр-лы, ертте-улі, кек-шіл, ашу-шаѕ, ауыл-дыќ т.б.

Сын есім сґздер дара жјне кїрделі болып екіге бґлінеді. Бір єана сґзден тўратын сын есімді дара сын есім: жасыл, тар, ќабаєан, сусыз, кґѕілшек, ал екі немесе бірнеше сґздіѕ тіркесінен, бірігуінен жјне ќосарлануынан жасалєан сын есімді кїрделі сын есім: есалаѕ, алаѕєасар ќызыл ќасќа, аќ ќўба ойлы-ќырлы, јкелі-балалы дейді.

Сын есімніѕ жасалуы

Сын есім ќїрылымы жаєынан негізгі жјне

туынды болып бґлінеді. Тїбір кїйінде жўмсалатын сын есімдер негізгі сын есімдер: биік. јдемі,жаќсы, кеѕ, ащы, тўщы, аќ, ќара дел аталса, басќа сґздерден сґз тудырушы жўрнаќ жалєану арќылы жасалєан сын есімдерді туынды сын есім (туынды тїбір) дейді. Мысалы, ґзім-шіл, білім-паз, тау-ды, ўйќышы-шыл, їй-дей, жеѕіл-тек, бой-шаѕ, ал-єыр, ўял-шаќ, жїде-у, ќаш-аєан т.б.

Сын есімдер бірігу, ќосарлану, тіркесу арќылы да жасалады. Мысалы, есуас, аќќўба, ќызыл-ала, ќара торы, јкелі-балалы, балалы-шаєалы.

Сын есім жасайтын жўрнаќтарды жинаќтап, екі топќа бґлуге болады:

1. Есімдерден сын есім жасайтын жўрнаќтар

2. Етістіктен сын есім жасайтын жўрнаќтар

Есім сґздерден сын есім жасайтын жўрнаќтар:

1. -лы, -лі, -ды, -ді, -ты, -ті: су-лы, мал-ды, кїлкі-лі, балалы;

2. -сыз, -сіз: су-сыз, орын-сыз, мектеп-сіз, кітап-сыз,

ўйќысыз;

3. -шыл, -

шіл: ґзім-шіл, кґп-шіл, мал-шыл, ўйќы-шыл;

4. -шаѕ, -шеѕ: сґз-шеѕ, киім-шеѕ, бой-шаѕ, ашу-шаѕ;

5. -

ќы, -кі, -єы, -гі: їйде-п, тыста-єы, сырт-ќы;

-лыќ, -лік, -дыќ, -дік, -тыќ, -тік: ќала-лыќ, техника-лыќ;

7. -даќ, -дек, -таќ, -тек: жеѕіл-тек, тапал-таќ;

8. -шаќ, -шек: кґѕіл-шек;

9. -тай, -тей, -дай, -дей: тау-дай, т

їйе-дей, їй-дей;

10. -кеш, -геш, -кес: јзіл-кеш, зиян-кес:

11. -паз, -ымпаз, -імпаз:

біл-імпаз, жає-ымпаз;

12. -ќой, -ќор: намыс-ќой, сјн-ќой, ыза-ќор, шаруа-ќор т.б. Етістіктен сын есім жасайтын жўрнаќтар:

1. -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе: ќыз-ба, їсте-ме, боя-ма;

2. -ќыр, -кір, -єыр, -гір: ўш-ќыр, ал-іыр, ґт-кір;

-ыѕќы, -іѕкі: басы-ыѕќы, ќат-ыѕќы, кір-іѕкі;

-ымсаќ, -імсек; ал-ымсаќ, кел-імсек, сўра-мсаќ;

-палы, -пелі, -малы, -мелі: ал-малы, аш-палы, жап-палы.

6. -єаќ, -гек, -ќаќ, -кек: майыс-ќаќ, тоѕ-єаќ, жабыс-ќаќ;

7. -гы

ш, -гіш, -ќыш, -кіш: сез-гіш, біл-гіш, тыѕда-єыш;

8. -шаќ,

-шек: маќтан-шаќ, тілен-шек, ўял-шаќ;

9. -ыќ, -ік, -аќ, -ек: аш-ыќ, жаб-ы

ќ, бўз-ыќ, ќорќ-аќ, їрк-ек;

10.

-ынды, -інді: ту-ынды, асыра-нды, серпі-нді;

11. -улы, -улі: тірке-улі, бїрке-улі;

12.

-аєан, -еген: сїз-еген, ќаш-аєан, ќаб-аєан;

Сын есімніѕ шырайлары

Сын есімніѕ ґзіне єана тјн ерекшеліктерініѕ бірі — оныѕ шырайлары. Заттыѕ сындыќ, сапалыќ белгілерініѕ тїрлі дјрежелерін білдіруді сын есімніѕ шырайлары дейді. Сын есімніѕ жай шырай, салыстырмалы шырай, кїшейтпелі жјне асырмалы шырай деген тґрт тїрі бар.

Жай шырай

заттыѕ ќалыпты сынын, сапасын білдіреді. Мысалы, аќ, ќызыл, жасыл, арзан, ауыр, ўзын т.б.

Салыстырмалы шырай

заттыѕ сыны мен сапасыныѕ екінші бір заттыѕ сыны мен сапасынан артыќ, кемдігін салыстырып кґрсетеді. Салыстырмалы шырай тїбір сын есімдерге мынадаи жўрнаќтар жалєану арќылы жасалады:

-раќ, -рек, -ыраќ, -ірек: ќызын-ыраќ, кґг-ірек, кіші-рек т.б

2. -лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу:

сары-лау, ќызын-дау, аќ-тау, їлкен-деу, т.б.

-ќыл, -єыл, -ќылт, -єылт, -ќылтым, -єылтым: сар-єылт. ќыз-єылтым.

-шыл, -шіл, -шылтым, -шілтім: аќ-шыл, аќ-шылтым, кґк-шіл, кґк-шілтім т.б.

-аѕ, -ќай, -єыш, -ілдір: боз-аѕ, коѕыр-ќай, сар-єыш, кґгіл-дір т.б.

Салыстырмалы шырай жўрнаќтары бірініѕ їстіне бірі жалєана береді: ќоѕыр-ќай-лау, аќ-шыл-дау, кіші-рек-теу т.б.

Кїшейтпелі шырай

заттыѕ сыны мен сапасыныѕ не ґте артыќ, не ґте кем екенін кїшейтіп кґрсетеді. Кїшейтпелі шырай негізгі сын есімдерге кїшейткіш буынныѕ їстелуі арќылы жасалады. Мысалы, ќып-ќызыл, ќоп-ќоѕыр, сап-сары, јп-јдемі, ўп-ўзын т.б.

Асырмалы шырай

заттыѕ саны мен сапасын не асыра кґтеріп, немесе асыра тґмендетіп кґрсетеді. Бўл сын есімдер ґте, тым, еѕ, наєыз, орасан, аса, тіпті деген їстеулердіѕ тіркесіп келуінен жасалады: ґте јдемі, аса їлкен, тым семіз, орасан биік т.б.

Сын есімніѕ заттануы

Сын есім заттыѕ сынын, сапасын т.б. ќасиеттерін білдіріп, зат есіммен ќатар ќолданылады, сґйтіп екеуі айќын ажыратылып тўрады. Кей жаєдайларда ќатар келетін зат есім мен сын есімніѕ зат есімі тїсіріліп те ќолданыла береді. Мўндай кезде сын есім айтылмаєан зат есімніѕ ќасиетін бітдіруге икемді болады да, зат есімдерше тїрленіп, кґптеледі, септеледі, тјуелденеді. Сын есімніѕ заттыќ ўєымда ќолданылып, зат есімніѕ кызметін атќаруын сын есімніѕ заттануы дейді. Мысалы, Жаќсы — ісімен жаќсы (маќал). Білімдіден шыќќан сґз талаптыєа болсын кез(Абай) деген сґйлемдегі жаќсы, білімдіден, талаптыєа деген сын есімдер атау, шыєыс, барыс септік жалєауында тўрып, яєни жаќсы (адам), білімді (адамнан), талапты (адамєа) деген зат есімдердіѕ орнына ќолданылып, бастауыш, толыќтауыш ќызметін атќарып тўр. Мўндаєы сын есімдер зат есімніѕ ќызметін уаќытша атќарып тўр. Егер тіркесетін зат есімді орнына ќойса, заттыќ ўєымда ќолданылып тўрєан сын есімдер ґзініѕ сындыќ маєынасына кґшіп, ќандай? деген сўраќќа жауап беріп аныќтауыш ќызметін атќарар еді.

Ќазаќ тілінде заттыќ маєынада ќолданудыѕ нјтижесінде зат есімге біржола ауысып кеткен сын есімдер де бар. Бўл кґбінесе адам атаулары мен жер-су атауларында кґбірек кездеді. Мысалы, Аќжарќын, Аќсўлу, Ќараєанды, Шиелі, Талапты, жас, ќарт т.б.

Сын есімніѕ сґйлемдегі ќызметі

1. Сын есім кґбінесе зат есімнен болєан мїшені аныќтап, ќандай? ќай? деген сўраќтарєа жауап беріп, сґйлемніѕ аныќтауышы болады. Мысалы,Кїздіѕ сары таѕы јзер атты (М.М.). Желсіз тїнде жарыќ ай (Абай) деген сґйлемдегі сары, желсіз, жарыќ сын есімдері ќандай? деген сўраќтарєа жауап беріп, аныќтауыш болып тўр.

2. Зат есімге тјн кґптік, септік, тјуелдік жалєаулары сын есімге жалєанса, сын есім ґзініѕ сындыќ маєынасынан айрылып, заттыќ маєынаєа ауысатыны белгілі. Заттанєан сын есім атау тўлєада келіп бастауыш, барыс, табыс, жатыс, шыєыс, кґмектес септік жалєауларында келіптолыќтауыш болады. Мысалы, Жомарт жоќтыєын білдірмес. Жаманєа жан жуымас. Жаќсымен жолдас болсаѕ жетерсіѕ мўратќа (маќал). Бірінші сґйлемдегі жомарт сын есімі кім деген сўраќќа жауап беріп, адам орнына ќолданылєандыќтан бастауыш болса, екінші, їшінші сґйлемдегі жаманєа, жаќсымен заттанєан сын есімдері кімге? кіммен? деген сўраќтарєа жауап беріп, толыќтауыш ќызметінде тўр.

3. Сґйлем ішінде сын есім етістіктіѕ алдында келіп, ќимылдыѕ, іс-јрекеттіѕ сынын білдіріп, ќалай? деген сўраќќа жауап беріп пысыќтауышта болады. Мысалы, Ќыз бала їсті-басын таза, жинаќты ўстаєаны жґн. Жаќсы бала жаќсы оќиды. Мўндаєы таза, жинаќы, жаќсы сын есімдері ќалай? деген сўраќќа жауап беріп, пысыќтауыш болады. Ал екінші сґйлемде ќолданылєан жаќсы бала дегендегі сын есім ќандай? сўраєына жауап беріп аныќтауыш болып тўр.

4. Жіктік жалєауында келген сын есім сґйлемді аяќтап, бастауыш болады.