Подготовка к ЕНТ

Зат есім

 

Айнала ќоршаєан заттар мен ќўбылыстыѕ атын біддіретін, 

заттыќ ўєымда ќолданылатын атау сґздер зат есім деп аталады. 

Зат есім кім?, не?,кімдер?, нелер? деген сўрауларєа жауап бареді. Ќазаќ тілінде кім? деген сўрау тек адамєа єана ќойылады.

 Оєан кісі аттары мен адамныѕ кјсібіне байланысты сґздер жатады. 

Мысалы, Арман, Балжан, Јсем, наєашы, жиен, ата-ана, јке-шеше, мўєалім малшы, ўшќыш т.б. 

Не? деген сўрау адамнан басќа заттардыѕ бјріне ќойылады. Оєан жанды, жансыз заттардыѕ атаулары жатады,

Сондай-аќ зат деген ўєымєа кґзбен кґріп, ќолменўстауєа болатын наќтылы заттардан басќа, табиєат пен ќоєамда кездесетін, кґзбен кґріп, ќолмен ўстауєа болмайтын дерексіз ўєымдар мен тїсініктердіѕ атаулары да енеді.

Зат есімніѕ маєыналыќ топтары

Зат есімдер маєынасына ќарай деректі, дерексіз жјне жалќы, жалпы есім болып бґлінеді.

Кґзбен кґріп, ќолмен ўстауєа болатын заттыѕ атауы деректі зат есім деп аталады. Мысалы, бала, гїл, їй, есік, аєаш, кітап, ќалам, мектепт.б. Кґзбен кґріп, ќолмен ўстауєа болмайтын, тек адамныѕ аќылы, ойлау ќабілеті арќылы, топшылаумен єана тїсінілетін заттыќ ўєымдардыѕ атауыдерексіз зат есім деп аталады. Мысалы, ќуаныш, ќайєы, аќыл, ес, ќиял, жаќсылыќ, сана, ми, ой, ќанаєат, байлыќ, баќыт т.б.

Біртектес заттыќ ўєымдардыѕ жалпы атауын жалпы есім дейді. Мысалы, оќушы, студент, ќала, аєаш, адам, кітап, су, кґше, т.б. Біркелкі заттардыѕ ішінен жекелеп, даралап атайтын зат есімдерді жалќы есім дейді. Мысалы, Абай Ќўнанбаев, Мўќтар Јуезов, Сырдария, Іле, «Талапты»ауылы, Отырар ауданы, Айгїл, Меруерт, «Жас Алаш» газеті т.б.

Жалќы есімдер їнемі бас јріппен жазылады. Олар мыналар:

1. Кісініѕ аты-жґні, фамилиясы: ІІІоќан Ујлиханов, А.С.Пушкин, Мўхтар Шаханов.

2. Географиялыќ астрономиялыќ атаулар: Орта Азия, Кїн, Ќазаќстан, Алатау.

3. Газет, журнал, кітап, јн-кїй атаулары: «Ќазаќстан јйелдеріѕ журналы, «Кісен ашќан» кїйі, «Егемен Ќазаќстан» газеті

4. Мекеме, ўйым, елді-мекен атаулары: Шымкент ќорєасын зауыты, Оѕтїстік Ќазаќстан облысыныѕ јкімшілігі, «Шиелі» ауылы.

5. Хайуанаттарєа ќойылєан атаулар: Ќўлагер, Тайбурыл, Бґрібасар, Аќтас.

Зат есімніѕ жалєаулары

Ќазаќ тіліндегі тґрт жалєау, кґптік, тјуелдік, септік жјне жіктік жалєаулары жалєанып зат есім тїрленіп отырады.

Кґптік  жалєаулары  

Зат есімге жалєанып (-лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер), заттыѕ кґптігін білдіретін жалєау кґптік жалєау деп аталады: бала-лар, мектеп-тер, оќушы-лар, гїл-дер т.б. Кґптік жалєауы жалєанбай-аќ кептік ўєым беретін зат есімдер де бар: шаш, ўн, топыраќ, ќўм, су т.б.

Тјуелдік жалєаулары

Тјуелдік жалєауы бір заттыѕ екінші бір затќа (адамєа) тјуелді, меншікті екенін білдіріп, иелік маєынаны береді. Тјуелденетін сґз їш жаќтыѕ бірінде тјуелдене, меншіктеле айтылады. Тјуелдік жалєауы ґзі жалєанєан сґзді ілік септік жалєаулы сґзбен байланыстырып тўрады. Мысалы, I. Меніѕ ана-м, II. сеніѕ анаѕ, сіздіѕ ана-ѕыз, III. оныѕ ана-сы.

Зат есімніѕ тјуелденуі екіге бґлінеді: ортаќ тјуелдеу, оѕаша тјуелдеу.

Бір я бірнеше заттыѕ кґп затќа немесе кґп адамєа меншікті екенін білдіруді ортаќ тјуелдеу дейді. Керісінше бір я бірнеше заттыѕ бір єана затќа немесе бір адамєа меншікті екенін білдіруді оѕаша тјуелдеу дейді.

Ортаќ тјуелдеу

I. Біздіѕ бала-мыз, їйлер-іміз, балалар-ымыз

II. Сендердіѕ бала-лар-ыѕ, їйлер-іѕ

     Сіздердіѕ бала-лар-ыѕыз, їйлер-іѕіз

III. Олардыѕ балалар-ы, їйлер-і

Оѕаша тјуелдеу

I. Меніѕ бала-м, їй-ім, балалар-ым, їй-лер-ім

II. Сеніѕ бал-аѕ, їй-іѕ, бала-лар-ыѕ, їй-лер-іѕ

Сіздіѕ бала-ѕыз, їй-іѕіз, бала-лар-ыѕыз, їй-лер-іѕіз

III. Оныѕ бала-сы, їй-і, бала-лар-ы, їй-лер-і

Септік жалєаулары

Септік жалєауы зат есімге жалєанып, јр тїрлі грамматикалыќ маєына їстеп, сґйлемдегі сґздерді байланысќа тїсіреді. Ќазаќ тілінде жеті септік бар: атау, ілік, барыс, табыс, жатыс, шыєыс жјне кґмектес септіктері.

Атау септігі. Бўл септіктегі сґз кім? не? деген сўраќтарєа жауап береді. Мысалы, ана, бала, кітап. Атау септігі ґзге септіктерге негіз болады. Бўл септіктегі сґздіѕ тјуелдік жалєауын жалєауына ќарай сўраќтардыѕ да кімім? нем?, кіміѕ? неѕ? кімі? несі? болып ґзгере беруі мїмкін. Атау септігіндегі сґз кебінесе бастауыш болады. Мысалы, Ќанат шанада отыр. Сґйлемніѕ соѕында келгенде атау септігіндегі сґзбаяндауыш ќызметін де атќарады: Сјрсен - оќу озаты.

Ілік септігі. Бўл септіктегі сґздер кімніѕ? неніѕ? ќай? ќандай? деген сўраќтарєа жауап береді. Жалєаулары: -ныѕ, -ніѕ, -дыѕ, -діѕ, -тыѕ, -тіѕ. Бўл жалєаулар буын жјне дыбыс їндестігі заѕдылыќтарын саќтап жалєанады. Мысалы, кітап-тыѕ, кїрек-тіѕ, ауыл-дыѕ, їй-діѕ, ґзен-ніѕт.б. Ілік септігіндегі сґз негізінен аныќтауыш ќызметін атќарады. Жолдасымныѕ (кімніѕ?) бґлмесінде јѕгімелесіп отырмыз. Сґйлемдегіжолдасымныѕ деген сґз ілік септік жалєауында тўрып, кімніѕ? деген сўраќќа жауап беріп аныќтауыш болып тўр. Ілік септігініѕ жалєауы кейде тїсіріліп жасырын тїрде де ќолданылады. Мысалы, ўжымныѕ мїшесі - ўжым мїшесі, ќаланыѕ кґшесі - ќала кґшесі.

Барыс септігі. Барыс септігіндегі сґз кімге? неге? ќайда? деген сўраќтарєа жауап береді. Жалєаулары: -ка, -ке, -єа, -ге, -а, -е, -на, -не. Мысалы, кітап-ќа, гїл-ге, ауыл-єа, атам-а, јкем-е, ќарындасы-на т.б. Барыс септігіндегі сґз кімге? неге? деген сўракќа жауап бергендетолыќтауыш, ќайда? деген сўраќќа жауап бергенде пысыќтауыш ќызметін атќарады. Жерлесі Маратќа (кімге?) хат жазып отыр. Сґйлемдегі Маратќазат есімі кімге? деген сўраќќа жауап беріп толыќтауыш болып тўрса, Ауылєа (ќайда?) бардым деген сґйлемдегі ауылєа зат есімі ќайда? деген сўраќќа жауап беріп пысыќтауыш ќызметін атќарып тўр.

Табыс септігі. Септіктегі сґздер кімді? нені? деген сўраќќа жауап береді. Жалєаулары: -ны, -ні, -ды, -да, -ты, -ті. Мысалы, їй-ді, кеме-ні, хат-ты, жїк-ті, баласы-н, кітабы-н т.б. Табыс септігіндегі зат есім тура толыќтауыш ќызметін атќарады. Мына ќарбызды (нені?) мен кґтеріп жїрейінші деген сґйлемдегі ќарбызды деген зат есім нені? деген сўраќќа жауап беріп, тура толыќтауыш ќызметінде ќолданылып тўр. Табыс септік жалєауы кейде тїсіріліп те айтыла береді. Мысалы, Мен кітап(ты) оќыдым.

Жатыс септігі. Бўл септіктегі сґздер кімде? неде? ќайда? деген сўраќтарєа жауап береді. Жалєаулары: -да, -де -та, -те, -ѕда, -ѕде.Жатыс септігіндегі сґздер кімде? неде? деген сўраќтарєа жауап беріп жанама толыќтауыш болса, ќайда? деген сўраќка жауап беріл пысыќтауышболады. Мысалы, Ќалада (ќайда?) досым тўрады. Сеніѕ жїрегіѕде (неде?) адамєа деген бір жылылыќ бар. Берілген сґйлемдердегі ќайда? деген сўраќќа жауап берген ќалада сґзі пысыќтауыш, неде? деген сўраќќа жауап берген жїрегіѕде зат есімі жанама толыќтауыш ќызметін атќарып тўр,

Шыєыс септігі. Шыєыс септігіндегі сґз кімнен? неден? ќайдан? деген сўраќтарєа жауап береді. Жалєаулары; -дан, -ден, -нан, -нен, -тан, -тен. Мысалы, Радиодан (неден?) берілген хабарды тыѕдап отырмыз. Шын кґѕілден (ќалай?) алєысымды айтамын. Бірінші сґйлемдегі радиодан зат есімі жанама толыќтауыш, екінші сґйлемдегі шын кґѕілден зат есімі пысыќтауыш ќызметінде жўмсалып тўр.

Кґмектес септігі. Бўл септіктегі сґздер кіммен? немен? ќалай? деген сўраќтарєа жауап береді. Жалєаулары: -мен, -бен, -пен, -менен, -бенен, -пенен. Мысалы адам-мен, жолдасым-мен, сені-менен т.б. Кґмектес септігі басќа тїркі тілдерінде жоќ, тек ќазаќ тілінде єана ќолданылады. Ќазаќ тілінде септеудіѕ екі тїрі бар: жай септеу жјне тјуелді септеу.

Жай септеу деп сґздердіѕ тїбір кїйінде тїрып септелуін айтамыз. Мысалы, ќала, ќаланыѕ, ќалаєа, ќаланы, ќалада, ќаладан, ќаламен.

Сґздердіѕ тјуелдік жалєауы жалєанєаннан кейін септелуін тјуелді септеу дейді. I. ќаєаз-ым, II. ќаєаз-ыѕ, III. ќаєаз-ы деген тјуелдеулі зат есімдерініѕ септелу їлгісі:

Атау - ќаєаз-ым, ќаєаз-ыѕ, ќаєаз-ы.

Ілік - ќаєаз-ым-ныѕ, ќаєаз-ыѕ-ныѕ, ќаєаз-ы-ныѕ

Барыс — ќаєаз-ым-а, каєаз-ыѕ-а, ќаєаз-ы-на

Табыс - ќаєаз-ым-ды, ќаєаз-ыѕ-ды, ќаєаз-ы-н

Жатыс - ќаєаз-ым-да, ќаєаз-ыѕ-да, ќаєаз-ы-нда

Шыєыс - ќаєаз-ым-нан, ќаєаз-ыѕ-нан, ќаєаз-ы-нан

Кґмектес - каєаз-ым-мен, ќаєаз-ыѕ-мен, ќаєаз-ы-мен.

 

Жіктік жалєаулары

Зат есімніѕ жіктік жалєауы жалєану арќылы тїрленуін зат есімніѕ жіктелуі дейді. Жіктік жалєауы істіѕ иесін білдіреді. Жіктік жалєауы жалєанєан сґздер јр уаќытта баяндауыш болады. Жіктік жалєаулары їш жаќ бойынша жекеше, кґпше жјне анайы, сыпайы тїрінде жалєанады. Зат есімніѕ жіктік жалєаулары тґмендегідей:

Жекеше тїрі

I жаќ. -мын, -мін, -бын, -бін адам-мын, оќушы-мын

-пын, -пін

II жаќ -сыѕ, -сіѕ,      адам-сыѕ, оќушы-сыѕ

           -сыз, -сіз        адам-сыз, оќушы-сыз

Ш жаќтыѕ арнаулы жалєауы болмайды адам, оќушы

Кґпше тїрі

I жаќ. -мыз, -міз, -быз, -біз адам-быз, оќушы-мыз

-пыз, -піз

II жаќ -сыѕдар, -сіѕдер, адам-сыѕдар, оќушы-сыѕдар

-сыздар, -сіздер адам-сыздар, оќушы-сыздар

ІІІ жаќтыѕ арнаулы жалєауы болмайды адам, оќушы

Кейде жіктік жалєауы тјуелдік жалєауынан кейін де жалєанады. Мысалы, Мен (сеніѕ) аєайын-ыѕ-мын, сен (меніѕ) аєайын-ым-сыѕ.

Зат есімніѕ барлыєы бірдей жіктік жалєауын жалєай алмайды. Жіктік  жалєауы тек адамєа байланысты зат есімдерге єана жалєанады.

 

Зат есімніѕ жасалуы

 

Зат есім зат есімніѕ ґзінен де, басќа сґз таптарынан да сґз тудырушы жўрнаќ жалєану арќылы јн-ші, бала-лыќ, ки-ім,тара-ќ, мал-шыжасалады. Мўндай зат есімдер туынды зат есім (туынды тїбір) деп аталады. Туынды зат есімдерге бірігу, ќосарлану, тіркесу, ќысќару арќылы жасалєан зат есімдер де енеді. Бўлар кїрделі зат есімдер деп аталады.

Туынды тїбір зат есім жасайтын жўрнаќтарды екі топќа бґліп ќарастыруєа болады: 1) Есімдерден зат есім жасайтын жўрнаќтар; 2) Етістіктен зат есім жасайтын жўрнаќтар.

Есім сґздерден зат есіт жасайтын жўрнаќтар:

1. -шы, -ші жўрнаєы арќылы бір іске икемділік, мамандыќ маєынасы беріледі: јдебиет-ші, јн-ші, саќ-шы, егін-ші, тіл-ші;

2. -шылыќ, -шілік жўрнаєы арќылы дерексіздік, жалпылыќ, ќалыптыќ маєына беріледі: тір-шілік, ќиын-шылыќ, егін-шілік;

3. -лыќ, -лік, -дыќ, -дік, -тыќ, -тік жўрнаєы арќылы дерексіздік, жалпылыќ мјн беріледі: кісі-лік, дос-тыќ, батыл-дыќ, жаѕа-лыќ;

4. -ыл, -іл жўрнаєы арќылы ќўбылыс атауы жасалады: саѕќ-ыл, гїр-іл;

5. -кар, -кер, -гер жўрнаєы арќылы мамандыќ, икемділік маєынасы беріледі: дјрі-гер, сот-ќар, айла-кер, ќызмет-кер;

6. -кеш, -наз, -ќар, -ќой, -хана, -стан жўрнаќтары арќылы мамандыќ, орын, жай маєынасы беріледі: арба-кеш, ґнер-паз, ас-хана, јуес-ќой.

Етістіктен зат есш жасайтын жўрнаќтар:

1. -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жўрнаќтары арќылы наќты зат, тамаќ, ќўрал, ґнер атаулары жасалады: кес-пе, тер-ме, мін-бе, шал-ма;

2. -ым, -ім, -м жўрнаќтары арќылы дерексіз зат атаулары жасалады: біл-ім, сен-ім, байла-м, ал-ым;

3. -ќы, -кі, -єы, -гі жўрнаќтары арќылы ќўрал-сайман атаулары жасалады: сїз-гі, шал-єы, шап-ќы, шаныш-ќы;

4. -ыс, -іс, -с жўрнаќтары арќылы дерексіз зат атаулары жасалады: соє-ыс, жар-ыс, ўр-ыс, ќон-ыс;

5. -маќ, -мек, -баќ, -бек, -паќ, -пек жўрнаќтары арќылы наќты зат атаулары жасалады; ой-маќ, піс-пек, ќўй-маќ, іл-мек;

6. -сын, -сін жїрнаќтары арќылы табиєат ќўбылысыныѕ атаулары жасалады: ыќта-сын, бора-сын;

7. -ман, -мен, -бан, -бен жўрнаттары арќылы дерексіз ўєым атаулары жасалады: алар-ман, кґрер-мен;

8. -асы, -есі жўрнаќтары арќылы дерексіз заттыќ ўєым атаулары жасалады: ал-асы, бер-есі, шыє-асы, кір-есі;

9. -ын, -ін, -н жўрнаќтары арќылы табиєат ќўбылысыныѕ атаулары мен дерексіз заттыќ ўєым атаулары жасалады: бора-н, жау-ын, жи-ын, тїй-ін, ег-ін т.б.

Зат есімніѕ реѕ мјнін туєызатын жўрнаќтары

Зат есімніѕ реѕ мјнін туєызатын жўрнаќтар сґз тїрлендіруші жўрнаќќа жатады, Ол жўрнаќтар адамдар арасындаєы тїрлі ќарым-ќатынасты, сан-алуан кґѕіл кїйді, їлкенге ќўрмет, кішіні еркелету, жаќсы кґру сияќты алуан тїрлі маєыналыќ реѕкті білдіреді.

1. -тай: аєа-тай, кґке-тай, јпке-тай, апа-тай;

2. -жан: ата-жан, апа-жан, Абай-жан;

3. -ќан, -кен, -ќай, -кей, -ан, -н: бота-ќан, шеше-кей, Нўр-кен (Нўргелді), Аќан (Аќмырза);

4. -ша, -ше: сандыќ-ша, кїрке-ше, кґрпе-ше;

5. -й: јке-й, шеше-й, апа-й, жезде-й;

6. -еке, -ке, -ќа, -а, -е: аєа-еке, ап-еке (јпке), Мў-ќа (Мўќтар), Сј-ке;

7. -шыќ, шік: ќап-шыќ, тґбе-шік, ќала-шыќ;

8. -ыш, -іш, -ш: ќалќа-ш, Нўр-ыш (Нўрќан), Тґле-ш (Тґлеген);

9. -сымаќ: ќора-сымаќ, їй-сымаќ жігіт сымаќ т.б.

Зат есімніѕ сґйлемдегі ќызметі

Зат есімсґйлемде басќа сґздермен ќарым-ќатынасќа тїсіп, сґйлемніѕ барлыќ мїшесініѕ ќызметін атќара алады. Зат есімніѕ еѕ негізгі ќызметі - кім? жјне не? деген сўраќќа жауап беріп, атау септігінде тўрып бастауыш болуы. Мысалы, Ана — бјріміз їшін еѕ ќасиетгі ўєым. Армантґртінші курста оќиды. Одан кейінгі Ќызметі — табыс септігінде тўрып толыќтауыш болу. Мысалы, Ўстаз ќадірін шјкірт біледі. Баланы жастан.... Зат есім сґйлемде негізгі ойды аяќтап, баяндауыштыѕ да ќызметін атќарады. Мысалы, Мен ўстазбын. Ќазаќстан Республикасыныѕ астанасы -Астана ќаласы. Зат есімніѕ пысыќтауыш болатын реті де кездеседі. Мысалы, Жолєа кїн ашыќта, тїсте шыќќан дўрыс. Ілік септігінде келіпаныќтауыш ќызметінде жўмсалады. Мысалы, Ќаланыѕ у-шуы басылмады.