Шылау сґздер
Шылау сґздер
Тілімізде толыќ
маєынасы жоќ, біраќ сґз бен сґзді, сґйлем мен сґйлемді байланыстырып немесе
сґзге ќосымша мјн їстеп тўратын кґмекші сґздер шылау деп
аталады. Мысалы, Јдейі кґзге тїсу їшін, жоєары шыєып
алєан сияќты. Ќўнан жетектеп шќырєа ќарай жїрді (С.Б.). Бўл
сґйлемдегі їшін шылауы тїсу сґзімен, ќарай шынауы шўќыр сґзімен
байланыста келіп, сол сґздерге кґмекшілік ќызметте жўмсалып тўр.
Шылаудыѕ
тїрлері
Шылау ќызметі
мен їстемелейтін маєынасына ќарай септеулік, демеулік,
жалєаулыќ болып їшке бґлінеді.
Септеулік
шылау
Септеулік
шылаулар септік жалєаулы сґзге тіркесіп, оныѕ маєынасын толыќтырады. Мысалы,
їйге дейін, кешеден бері, сенен бўрын, їйгеќарай, кґлге таман.
Септеулік
шылаулар мыналар: їшін, дейін, шейін, кейін, бўрын, јрі, бері, таман,
сайын соѕ, ќарсы, жуыќ, басќа, шаќты, шамалы, туралы, арќылы, гґрі, астам,
былай, бетер, бірге, ќатар, бойы, тјрізді, ќўрлым, тїгіл,
сияќты т.б.
Септеулік
шылаулар ґзі ќатысты сґздіѕ атау, барыс, шыєыс, кґмектес септік
жалєауыныѕ бірінде тўрып байланысады.
1. Атау
септігіндегі сґзбен тіркесетін септеулік шылаулар: арќылы,
жґнінде, сайын, їшін, секілді, туралы, сияќты, тїгіл, шаќты, шамалы, жайында.
Сїрлеу жол жїрген сайын жоєарылай береді (С.М.)
2. Барыс жалєаулы сґзбен тіркесетін септеулік
шылаулар: дейін, шейін, тарта, таман, сјйкес, ќарсы, жуыќ т.б. Осы кіре
беріс бґлмедентґрге ќарай бірнеше бґлме бар еді
(.М.Ј).
3. Кґмектес жалєаулы сґзбен тіркесетін септеулік шылаулар
мыналар: бірге, ќатар, ќабат. Рас, ќалќам, ґзіммен
бірге жїресіѕ, ґзіѕдей кішкене ќыздармен
бірге жїресіѕ, ґзіндей кішкене ќыздармен
бірге жатасыѕ, бірге оќисыѕ (С.М.).
4. Шыєыс
жалєаулы сґзбен
тіркесетін септелік шылаулар: јрі, бері, бўрын, басќа, соѕ, бґтен,
ілгері, кейін, тыс, гґрі. Жаѕбырдан кейінжаѕарєам ауа мен пїліш
даланыѕ жўпар иісі мўрныѕды жарып барады. (С.М.).
Демеулік
шылау
Демеулік сґз
бен сґзді байланыстырмайды, ґзі тіркескен сґзге ќосымша маєына єана їстеп, тїрлі
маєыналыќ реѕк ќосады. Мысалы, Ой, дариєа-ай, елдіѕ кґркі жас
екен єой! Атыѕ
ат-аќ екен. Маєынасына ќарай тґмендегіше
бґлінеді:
1. Сўраулыќ демеуліктер: ма, ме, ба, бе, па,
пе. Мысалы, Оќып жїргеніѕді Кенжетай айтып еді. Оќуларыѕ бїгін
басталды ма? (С.М.).
2. Кїшейткіш демеуліктер: аќ, јсіресе, да,
де, та, те. Мысалы, Јсіресе теріскейден
соќќан жел суыќ келеді.
3. Шектік демеуліктер: ќана (єана), тек, аќ. Мысалы, Їйде Абай, Ділдј
екеуі-аќ отыр
екен.
4. Кґѕіл-кїй демеуліктері: ай,
ау. Мысалы, Е, сенде кґз бар да, менде жоќ па,
шараєым-ау?
5. Болымсыздыќ демеуіктер: тїгіл,
тўрсын,
тўрмаќ, ќўрлым. Мысалы, Одан бері їш
ай тїгіл тґрт ай ґтті.
6. Ќомсыну демеуліктер
(сенімсіздік, кекесін маєыналы
демеуліктер): екеш, мыс, міс,
(мыш). Мысалы, Торєай екеш торєай да балапанын
ќорєайды.
Жалєаулыќ
шылау
Сґз бен сґзді,
сґйлем мен сґйлемді байланыстыратын шылауларды жалєаулыќ
шылаулар дейміз.
Маєынасына
ќарай жалєаулыќтар жетіге бґлінеді:
1. Ыѕєайлас жалєаулыќтар: јрі, да, де, та,
те, жјне, мен,
бен. Оќу мен еѕбек - егіз
(маќал).
2. Ќарсылыќгы
жалєаулыќгар: ал, алайда, јйтпесе, јйтпегенде, јйтсе де, біраќ,
дегенмен, онда да, сґйтсе де, сґйткенмен, јйткенмен. Теѕіз
тынышталды, біраќ ешнјрсе кґрінбейді (Є.Мїс).
3. Талєаулы
жалєаулыќтар: јлде, болмаса, я,
яки, немесе, мейлі, ќўй.
Бўл
жерде я сен тўрасыѕ, я мен
тўрамын.
4. Кезектес
жалєаулыќтар: кейде, бірде, біресе. Ќыздар біресе јн салады, біресе би
билейді.
5. Себеп
жалєаулыќтар: себебі, ґйткені,
сондыќтан, сол себепті.
Олар ќалыѕ киінді, себебі кїн суыќ болатын.
6. Шарттыќ жалєаулыќгар: егер, егер
де. Егер жау берілмесе оны ќўртар болар (Б.Мом).
Шылау
сґздердіѕ емлесі
Шылау сґздер
ґзіне ќатысты сґздерінен кґп жаєдайда бґлек жазылады. Дефис (-) арќылы
жазылатындары да бар.
1. мен, бен, пен; жјне, да, де,
та, те жалєаулыќ шылаулары ма, ме, ба, бе, па, пе, тек, єана,
тўгіл, тўрсын, тўрмаќ сўрау мјнді, тежеу, ќарсы ќою, салыстыру демеулік
шылаулары ґзіне ќатысты сґздерден бґлек жазылады. Біраќ мен, бен,
пен шылауын кґмектес септік жалєауынан, да,
де, та, те шылауын жатыс септік жалєауынан
сондай-аќ ма, ме, ба, бе сўрау демеулігін етістіктіѕ
болымсыздыќ жўрнаєынан ажырата білу ќажет.
Мысалы, Еѕлік пен Кебек. Еѕлікпен достастым. Бірінші
сґйлемдегі пен — жалєаулыќ шылау болса, екінші
сґйлемде пен кґмектес септігініѕ жалєауы, ол сґзбен бірге
жазылады. Бўл кезде
оныѕ ойы да бойы да ґсіп
ќалєан (С.М.). Ойында бір нјрсе
бар сияќты деген сґйлемдегі ойы да, бойы
да тіркесіндегі да жалєаулыќ шылау бґлек
жазылса екінші
сґйлемдегі ойында деген сґздегі да жатыс
сетігініѕ жалєауы, ол сґзге ќосылып
жазылады. Кітапханада «Ќазаќ тіліѕ» бар ма? Сен ауылєа
барма. Бўл сґйлемде
алєаш ќолданылєан ма сўрау мјнді демеулік, ол сґзден бґлек жазылады. Ал екінші
сґйлемдегі барма сґзіндегі ма болымсыз
етістіктіѕ жўрнаєы сґзге ќосылып
бірге жазылады. Ма, ме, ба,
бе, па, не сўраулыќ демеулік шылауы жіктік жалєаулы сґзбен
тіркесіп ќолданылады. Кейде бўл шылау
сґздер жіктік жалєауынан бўрын келсе мы, мі, бы,
бі, пы, піболып ґзгеріп кетеді.
Мысалы, Кґресіѕ бе? - кґре-мі-сіѕ, айтасыѕ ба? айта-мы-сыѕ.
2. -аќ, -тай, -ау, -мыс, -міс, -ды, -ді демеуліктері ґзінен бўрын келген сґзінен дефис (-) арќылы ажыратылып жазылады. Мысалы, Осы-аќпа? Мына јѕгіменіѕ ќызыєын-ай. Ол бїгін ауылдан келген-ді