Морфология
Морфология
Морфологияныѕ
зерттейтін нысаны - сґз, яєни сол сґздіѕ ќўрылымын, тўлєасын зерттейтін
грамматиканыѕ бір сатасы. Морфология грекше сґз туралы ілім дегенді білдіреді.
Морфология жалпы сґз атаулыны алып, оларды беретін ўєымдарына ќарай белгілі бір
топтарєа бґліп, олардыѕ жасалу жолдары мен тїрлену ерекшелігін, јрќайсысыныѕ
лексика-грамматикалыќ сыр-сипатын ажыратады.
Сґз
ќўрылымы
Сґздер
ќўрылымына ќарай јр тїрлі болып келеді. Мјселен, тїбір сґз, туынды сґз (туынды
тубір), біріккен сґз, ќос сґз, тіркескен сґз, ќысќарєан сґз.
Тїбір
сґз
Сґздіѕ ары
ќарай бґлшектеуге келмейтін, маєына беретін тїпкі бґлігі тїбір деп аталады: нан, бала, тау, аєаш, адам, оќушы,
мен, сен, су, оќы т.б.
Туынды
сґз (туынды тїбір)
Тїбір сґзге сґз
тудырушы жўрнаќ жалєану арќылы жасалєан жаѕа маєыналы сґз туынды сґз (туынды
тїбір) деп аталады. Мысалы, мал-шы, ки-ім, біл-ім, ег-ін,
ўйќы-шыл, бала-лыќ, аќыл-ды, маќтан-шаќ. Бірнеше туынды сґз бір тїбірден ґрбуі
де мїмкін. Мысалы, біл, біл-ім,
біл-гір, біл-гіш, біл-ік; бас, бас-та, бас-шы, бас-ќар, бас-сыз,
бас-ќыш т.б. Мўндай сґздер
тїбірлес сґздер деп аталады.
Ќосымшалар
Сґз тїрлі
бґлшектерден ќўралады. Ол сґз ќўрамы деп аталады. Сґз ќўрамына ќарай екі бґліктен, тїбір жјне
ќосымшадан ќўралады.
Сґздіѕ маєына беретін
тїпкі бґлігініѕ тїбір сґз екенін жоєарыда айттыќ. Сол тїбір сґзге жалєанатын бґлшек
ќосымша деп аталады. Ќосымшаныѕ жеке тўрєанда маєынасы болмайды, Ќосымшаныѕ екі тїрі
бар. Олар: жўрнаќ жјне жалєау.
Жўрнаќ
Ґзі жалєанєан
сґздіѕ маєынасын ґзгертеді немесе
їстеме маєына ќосады. Жўрнаќ екіге бґлінеді: сґз тудырушы, сґз тїрлендіруші.Сґзтудырушы
жўрнаќ — сґздіѕ бастапќы маєынасын ґзгертіп,
жаѕа маєыналы сґз тудырады. Сґз тудырушы жўрнаќ жалєау арќылы жасалєан жаѕа
маєыналы сґзді туынды
тїбір немесе туынды сґз деп атайды. Мысалы, ќой-шы, ег-іс, аш-ыќ, сауда-гер,
сыр-лас, тјлім-гер, біл-гір, аќыл-гґй, шеге-ле, мол-шылыќ, бала-лыќ т.б.
Сґз
тїрлендіруші жўрнаќ - сґздіѕ негізгі маєынасын ґзгертпей,
тек ќосымша мјн їстейді. Мысалы, кґл-шік, ќап-шыќ, јке-тай, аќ-шыл,
ќызыл-ыраќ, оќы-п, бар-са, кел-ген, кґр-у, айт-атын т.б.
Жалєау
Сґзге
грамматикалыќ мјн їстейтін, сґз бен сґзді ќарым-ќатынасќа тїсіріп,
байланыстыратын ќосымша жалєау деп аталады.
Ќазаќ тілінде
тґрт жалєау бар. Олар: кґптік
жалєауы, тјуелдік жалєауы, септік жалєауы, жіктік жалєауы.
Кґптік
жалєаулары
Сґзге кґптік
маєына їстейтін жалєауды кґптік
жалєауы дейді. Бўл жалєау
їндестік заѕдылыєына баєына жалєанады. Кґптік жалєаулары мыналар: -лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер. Мысалы, бала-лар, адам-дар, окушы-лар, кітап-тар, їй-лер,
аєаш-тар т.б.
Тјуелдік
жалгаулары
Бір заттыѕ
біреуге меншікті екенін білдіретін жалєау тјуелдік жалєау деп аталады. Бўл
жалєау їш жаќта тјуелденеді, жекеше кґпше тїрі,II жаќтыѕ анайы, сыпайы тїрі бар.
Мысалы, I. меніѕ кітаб-ым, II. сеніѕ кітаб-ыѕ, сіздіѕ
кітаб-ыѕыз, III. оныѕ кітаб-ы т.б.
Септік
жалєаулары
Сґзге
тїрлі-тїрлі грамматикалыќ маєына їстеп, сґз бен сґзді байланыстыратын
жалєау септік жалєауы деп аталады. Ќазаќ тілінде жеті
септік бар. Олардыѕ јрќайсысыныѕ ґзіне тјн жалєаулары, сўраќтары жјне маєыналары
бар. Мысалы, атау септігі — бала, ілік - бала-ныѕ, барыс —бала-єа, табыс — бала-ны, жатыс — бала-да, шыєыс — бала-дан, кґмектес — бала-мен. Септіктер жай септеу жјне тјуелді септеу болып екіге бґлінеді. Бўл тјуелдік
жалєауыныѕ жалєануына. байланысты, Сґзге алдымен тјуелдік жалєауы жалєанып, одан
кейін септік жалєауы жалєанса тјуелді септеу болады. Мысалы, бала-м-ныѕ, бала-м-а, бала-м-ды, бала-м-да, бала-м-нан,
бала-м-мен т.б.
Жіктік
жалєаулары
Бўл жалєау бастауыш пен баяѕдауышты
байланыстырып, жаќ жаєынан
ќиыстырып тўрады. Мўныѕ да їш жаєы, анайы, сыпайы тїрі, жекеше, кґпше тїрі бар. Мысалы, I. мен адам-мын, II. сен адам-сыѕ, сіз адам-сыз, III. ол адам. Зат есімдердіѕ бјріне бірдей жіктік жалєауы жалєанбайды, тек адамєа
ќатыстылары єана жіктеледі
Жіктік жалєауы
негізінен етістіктерге жалєанады, I. Мен оќы-ды-м, II. сен оќы-ды-ѕ, сіз
оќыл-ды-ѕыз, III. ол оќы-ды. Етістіктердіѕ ішінде жіктік жалєауын
жалєамайтын тўлєалары да кездеседі.
Олар: -єалы, -гелі, тўлєалы кґсемше мен -у тўлєалы тўйыќ етістік.
Біріккен
сґздер
Екі немесе
бірнеше сґздіѕ бірігіп, жаѕа маєанада ќолданылуы біріккен сґз деп аталады. Мысалы, тас-баќа, аќ-ќу, бїгін-бўл-кїн, сексен-сегіз-он, жедел-хат, кґк-ґніс, зейнет-аќу т.б.
Кейбір біріккен
сґздердіѕ ќўрамы айќын, ќандай сґздерден біріккендігі аныќ кґрініп тўрса
(аќ-ќу, Аќ-су, Шым-кент, жедел-хат, от-басы), кейбір
біріккен сґздердіѕ ќандай сґзден біріккендігі аныќ кґрінбей, олардыѕ шыєу
тґркінін ажырату ќиынєа соєады. Мўндай біріккен сґздсрдіѕ сыѕарлары дыбыстык
езгерістерге ўшырап, кейбіреулері маєыналарын да жоєалтып, бір-бірімен жымдасып,
кірігіп кетеді. Мысалы, тоќсан-тоєыз-он, ќарлыєаш-ќара ала ќус, ошаќ — от жаќ,
бїгін — бўл кїн, білезік — білек жїзік т.б.
Екі немесе одан
да кґп сґздер бірігіп, бір ўєымда ќолданылатындыќтан бірігіп
жазылады.
Ќос
сґздер
Екі сґздіѕ
ќосарлануынан жјне бір сґздіѕ ќайталануынан ќос сґздер жасалады. Мысалы, ата-ана, бала-шаєа, ќўрт-ќўмырсќа,
бґлек-салаќ, шай-пай, табаќ-аяќ, биік-биік, мая-мая, кіп-кішкене, сарт-сўрт т.б.
Ќос сґздердіѕ
барлыќ тїрі дефис (-) арќылы жазылады. Мысалы, дїркін-дїркін, їлкен-кіші,
їлкенді-кішілі, аяќ-табаќ, ќып-ќызыл, ќолма-ќол, кґзбе-кґз, ќолды-ќолына,
жалт-жалт, жалт-жўлт, ґзінен-ґзі, ќараптан-ќарап, некен-саяќ, жґн-жосыќ,
саяси-бўќаралыќ.
Тіркескен
сґздер
Тўтас бір
ўєымда жўмсалып, бір сўраќќа жауап беріп, сґйлемніѕ бір мїшесі болатын екі не
одан да кґп сґздердіѕ тобын тіркескен сґз дейді. Мысалы, Жиырма бес, тоќсан
тоєыз, ќызыл ќасќа, ќара кґк, аєа оќытушы, бала баќша, бас зоотехник, бас киім,
бас табаќ т.б. Тіркескен сґздер бір-бірінен бґлек-бґлек жазылады.
Кысќарєан
сґздер
Жазу барысында
немесе сґйлегенде кейбір кїрделі атаулардыѕ ќысќартылып ќолданылуы ќысќарєан сґз
деп аталады. Ќысќартып ќолданудыѕ тїрлі жолдары бар. Мысалы, ЌазМЎУ— Ќазаќтыѕ мемлекеттік ўлттыќ
университеті, ХЌТУ
— Халыќаралыќ Ќазаќ-Тїрік
университеті, пединститут
—педагогикалыќ институт, ауатком — аудандыќ атќару комитеті, км — километр, т - тонна, см - сантиметр т.б.
Ќысќарєан сґздерге ќосымша ќосылєанда ол дефис (-)