лексикография
Сґздіктер
(лексикография)
Тіліміздегі
барлыќ сґздер мен фразеологиялыќ тіркестерді жинаќтап, жїйеге келтіру, сґздік
жасау жўмыстарымен айналысатын тіл білімініѕ бір саласы лексикография деп
аталады. Бўл сґздік жасаудыѕ ќыр-сырын їйрететін єылым. Лексикография
лексикология єылымыныѕ ішінде ќарастырылады.
Сґздікті кез
келген жерде, кез келген адам жасай алмайды. Оны сол саланыѕ осы мамандыќты жете
меѕгерген єалым мамандары шоєырланєан жерде жасалады. Ќазіргі кезде тіліміздіѕ
сґз байлыєын жиып-теріп, оны реттеп, саралап, хатќа тїсіріп алуан тїрлі
сґздіктер жасауєа мїмкіндік зор. Бўл кїндері ќазаќ тілінде тїрлі салаєа арналєан
сґздіктер кґптеп шыєуда жјне ол халыќ игілігіне жўмсалуда.
Аударма
сґздік
Сґздіктердіѕ
ішінде еѕ кґп ќолданылатыны — екі тілді аударма сґздіктер. Кеѕес дјуіріѕде екі
тілді сґздік жасау жолєа ќойылды. Соныѕ арќасында орысша-ќазаќша сґздіктер
кґптеп шыєып, ќазаќтардыѕ орыс тілін игеруіне игі ыќпалын тигізді.
Ќазір екі тілді
сґздіктіѕ аясы кеѕіді. Тек орыс тілін игеріп ќоймай, басќа да тілдерді жетік
білу маќсатында сґздіктіѕ тїрлері кґбейіп, шыєа бастады. Мысалы,
"Аєылшынша-орысша сґздік", "Аєылшынша-ќазаќша сґздік", "Немісше-ќазаќша сґздік",
"Арабша-ќазаќша сґздік", "Тїрікше-ќазаќша сґздік" т.б.
Орфографиялыќ сґздік
Кез-келген бір
тілдегі сґздердіѕ дўрыс жазылу нормаларын орфография (емле) белгілейді.
Орфографиялыќ заѕдылыќты, орфографиялыќ ережелерді тўраќтандыру сауатты жазудыѕ
кепілі болып табылады.
Ќазаќ тіліндегі
орфографиялыќ сґздік алєаш рет 1963 жылы жарыќ кґрді. Кейіннен ґѕделіп, бірнеше
рет басылып шыќты. Орфографиялыќ сґздік ќазаќ тілініѕ ўлттыќ ерекшеліктерін,
оныѕ ґзіне єана тјн бейнелі сґздерін барынша ќамтып кґрсетеді. Јсіресе кїрделі
сґздердіѕ, соныѕ ішіѕде, біріккен сґздер мен тіркескен сґздер сондай-аќ ќос
сґздердіѕ жазылу емлесі єылыми тўрєыдан тўжырымдалєан заѕдылыќќа сїйеніп
жасалынады. Тіліміздегі сґздердіѕ жазылуы їш тїрлі принципке, дјстїрлі принцип,
фонетикалыќ принцин жјне морфологиялыќ принципке сїйенеді. Сондыќтан
орфографиялыќ сґздіктер ќазаќ тілінде барлыќ сґздердіѕ жазылу емлесін жинаќтаєан
сїбелі еѕбек деуге болады.
Орфоэпиялыќ сґздік
Тілдегі барлыќ
сґздердін дўрыс айтылу нормаларын орфоэпия єылымы ќарастырады. Тіліміздегі
ќолданылатын сґздер бірдей жазылып, бірдей айтыла бермейді. Орфоэпиялыќ
сґздіктер тілдегі сґздердін дўрыс айтылуын дјл кґрсетеді.
Терминологиялыќ сґздік
Ќазаќ тілінде
єылымныѕ тїрлі саласын ќамтитын терминдер сґздігі бар. Олар тілдегі белгілі бір
єылымныѕ саласы бойынша термин сґздердіѕ мјнін ашып, оны тїсіѕдіреді немесе
екінші тілге аударып кґрсетеді. Мысалы, "Лингвистикалыќ терминдер сґздігі",
"Јдебиеттану єылымдарыныѕ терминдер сґздігі", "Химия єылымдарыныѕ терминдер
сґздігі", "Физика єылымдарыныѕ герминологиялыќ сґздігі" т.б.
Этимологиялыќ сґздік
Тілде ќолданылып жїрген сґздердіѕ шыєу тегін, ќалай пайда болєанын аныќтау кґп жаєдайда ќиындыќ тудыруда. Бўл мјселемен тілдіѕ этимология єылымы айналысады. Тіл мамандары тілдіѕ заѕдылыќтарын ескере отырып, туыстас тілдерді бір-бірімен тарихи тўрєыдан салыстыра отырып, сґздердіѕ шыєу, пайда болу жолын этимологиялыќ сґздіктерде кґретеді. Ќазаќ тілінде 1965 жылы алєаш рет "Ќазаќ тілініѕ ќысќаша этамологиялыќ сґздігі" шыќты.