Подготовка к ЕНТ

Тўраќты сґз тіркестері (фразеологиялыќ тіркес)

Тілде ќолданылатын сґздер жеке-дара да, тіркес кїйінде де жўмсалады. Бірнеше сґзден ќўралып, бір сўраќќа жауап беретін, тўтас бір ўєымда жїмсалатын, бір-бірінен ажыратуєа келмейтін, басќа сґздермен тобын жазбастан барып байланысатын тіркестіѕ тїрін тўраќты сґз тіркестері немесе фразеологиялыќ тіркес деп атайды. Тўраќты тіркестіѕ идиомалыќ тіркес жјне фразалыќ тіркес деп аталатын екі тїрі бар.

Тіркестегі сґздердіѕ жеке тўрєандаєы маєынасы тіркестіѕ беретін жалпы маєынасына сай келмейтін, бір-бірінен бґліп алып ќарауєа болмайтын, ґзге тілге сґзбе-сґз аударылмайтын тўраќта тіркестін тїрін идиомалыќ тіркес дейді. Мысалы, ќабырєаѕмен кеѕес, ит арќасы ќиянда, жїрек жўтќан, жел аяќ, ќой аузынан шґп алмас, мўртын балта кеспейді, ќырыќ пышаќ болу, ќол жаулыќ ќылу,  екі аяєын бір етікке тыєу т.б.

Ќабырєаѕмен кеѕес деген идиомалыќ тіркестіѕ маєынасы ќабырєа, кеѕес деген сґздердіѕ тікелей маєынасынан туып отырєан жоќ. Мўныѕ беретін ўєымы: "ойлан, їй ішіѕмен аќылдас, асыќпай ойлан" дегенді білдіреді. Сол сияќты ит арќасы ќиянда — алыс, ўзаќ; жїрек жўтќан — ќорыќпайтын, ер жїрек; жел аяќ — жїйрік, ќой аузынан шґп алмас — момын; мўртын балта кеспейді - еш нјрсе јсер етпейді. саспайды деген маєынада ќолданылады.

Фразалыќ тіркес те идиома сияќты тїйдекті тіркес ќалпында айтылады. Оныѕ идиомадан айырмашылыєы — ќўрамындаєы сґздердін біреуі немесе бірнешеуі ґзініѕ негізгі лексикалыќ маєынасынан ажырамай, тіркестегі жалпы маєынаєа жаќын келеді. Мысалы, тепсе темір їзетін, соќырєа таяќ ўстатќандай, табан аќы, маѕдай тері, ата жолын ќуу т.б. Тайєа таѕба басќандай, тепсе темір їзеді деген фразалыќ тіркестер аныќ, кїшті деген маєынаны білдіреді. Шын мјнінде, малдыѕ сауырына басылєан таѕба анадайдан аныќ кґрінетіні рас. Ал екінші тіркестегі кїшті деген маєына тіркестегі жалпы маєынаєа жаќын. Кїші бар, шыныќќан адам єана ќажетті жерде темірді де їзе алады немесе майыстыра да алады.

Маќал-мјтелдер

Маќал — халыќтыѕ єасырлар бойєы іс-тјжірибесінен, ґмір тануынан ќорытылып, ереже тїрінде тўжырымдалєан ой тїйіні, ыќшамдалєан сґз ґрнегі. Мысалы, Тўз - астыѕ дјмін, маќал — сґздіѕ сјнін келтіреді. Жаќсымен жолдас болсаѕ, жетерсіѕ мўратќа, жаманмен жолдас болсаѕ, ќаларсыѕ ўятќа. Жаќсы жолдас ерттім дегенше, жарты жолдан ґттім де. Мезгілі жетсе, мўз да ерір.

Мјтел — халыќ арасына кґп тараєан, астарлы мјннен гґрі тура маєынада жўмсалатын бейнелі халыќ сґзі. Мјтелде негізгі айтылатын ой жанамалай, сілтеме-ишара тїрінде нўсќай айтылады. Мысалы, Балапан басымен, тўрымтай тўсымен. Ер - елінде, гїл — жерінде. Ўлын - ўрымєа, ќызын-ќырымєа.

Маќал-мјтелдердіѕ кґпшілігі образды тїрде келіп, ауыспалы маєынада ќолданылады: Бала жетіге келгенше жерден таяќ жейді. Еѕбек - адамныѕ кґркі, адам - заманныѕ кґркі. Ел ќўлаєы — елу.