Кірме сґздер
Кірме сґздер
Бір халыќтан
екінші бір халыкка сґз ауысып отыруы заѕды ќўбылыс. Ќазаќ халќы кґптеген
елдермен ќоныстас болып, тыєыз байланыста болєан. Сауда-сатгыќ ґркендеп,
мал-мїлік, киім-кешек, ыдыс-аяќ алмастырып, јдет-єўрып, салт-саналары да
араласып отырєан. Осындай ауыс-тїйістіѕ молдыєынан ќазаќ тілініѕ сґздік ќўрамына
кґптеген шетел сґздері еніп отырєан. Мўѕдай сґздер кірме
сґздер деп аталады. Бўл кірме сґздердіѕ кґшпілігі ќазаќ тілініѕ тґл
сґзіндей болып, сіѕісіп кеткен, тіпті ондай сґздерді басќа халыќтыѕ сґзі деуге
иланбайтындай жаєдайєа жеткен.
Ќазаќ тілініѕ
сґздік ќўрамындаєы кірме сґздер негізінен тґрт топќа бґлінеді: 1) араб тілінен
енген сґздер, 2) парсы тілінен енген сґздер, 3) монгол тілінен енген сґздер, 4)
орыс тілінен енген сґздер.
Араб-парсы тілінен енген сґздер
Ќазаќ тіліне
араб-парсы тілінен сґз ауысу орта єасырлардыѕ алєашќы кезеѕінен басталады. Оныѕ
ішінде ќазаќтыѕ ґзініѕ тґл сґзіндей болып ќолданылатын, жаѕа сґз жасауєа да
ўйытќы болатын сґздер кґп. Мысалы, ар, ас, абырой, азамат, аќыл, айуан,
аспан, јл, баќыт, баєа, ќызмет, ќўдай, ќуат, ќос, дос, зат, дау, пайда, јйел,
хабар, нан, шам, сабын т.б.
Монєол
тілінен енген сґздер
Ќазаќтар мен монголдар ежелден кершілес болєан. XII єасырда монєолдар Орта Азия мен Ќазаќстан жерін жаулап алып, їстемдік орнатуыныѕ јсерінен кґптеген монгол сґздері, јсіресе јкімшілік, ел билеуге байланысты сґздер кґптеп енген. Сондай-аќ екі халыќќа да ортаќ тїсінікті сґздер де мол. Мысалы, бізге сіѕіп кеткен монгол сґздері: ўлыќ, ўлыс, жасаќ, нґкер, ќўрылтай, аймаќ, жарлыќ жјне жер, су атаулары: Зайсан(жаќсы), Нўра (жыра), Ќорєалжын (ќорєасын), Ќордай (ќарлы),
Алтай (алтын тау), Нарынќол (жіѕішке ґзен)
т.б,
Ќазаќ пен
монєолєа ортаќ сґздер: ќазаќта - алтын, монєолда - алтан,
аяѕ-аян, баяѕды-баян, ќарыз-гарз, жол-зол, ќар-гар,
жасаќ-жасаг т.б.
Орыс
тшнен енген сґздер
Ќазаќтар мен орыстардыѕ ќонысы да, ґрісі де ќатар іргелес, кґрші елдер. Екі халыќтыѕ арасындаєы байланыс ґте ертеде басталса керек. Бўл байланыс ХЇІ-ХЇІІ єасырларда кїшейе тїскен. Орыстардан енген сґздерді топтастырсаќ тўрмыс ќажетіне ќатысты: жјшік. бјтеѕке, кереует, кешір, мґшек, тўрба, ќамыт, пима, бґкебай, самаурын, тјрелке; јкімшілік басќару ісіне ќатысты: ауылнай, поштабай, старшын, сот; єылым мен мјдениетке, техникаєа ќатысты : жорнал, секґнт, пјбрік, мјшине, јренда т.б. сґздер бар.