Кґнерген сґздер
Кґнерген
сґздер
Тілдік
ќолданыста кейбір сґздер ґзініѕ ќолданылу жиілігін бјсеѕдетіп, сирек ќолданудыѕ
нјтижесінде кїнделікті ќажеттілікті јтей алмай, кейінгі ўрпаќќа тїсініксіз
болып, ќолданыстан шыєып, тііггі кейбіреулері жоєалып та кетіп жатаіы. Мўндай
сґздер кґнерген сґздер деп аталады. Кґнерген сґздер архаизм жјне историзм болып
екіге бґлінеді.
Маєынасы
ескіріп, кїнделікті ќолданудан шыєып ќалєан сґздерді архаизм дейді. Мысалы, торќа, барымта, аран, шошала, кґнек,
мауыты, биќасап, сјукеле, зікір, підия, асадал, тасаттыќ т.б.
Маєынасы
кґнеленген, біраккоєам ґмірінде тарихи кезеѕдерді еске салатын сґздер историзм
деп аталады. Мысалы, алдаспан, датќа, дуан, таќ, бек, болыс, шабарман, ояз,
ликбез, ўя, жїздік, мыѕдыќ т.б.
Неологизм
Ќоєам
ґміріндегі єылым мен техниканыѕ, ґндірістіѕ,
ауыл шаруашылыєы мен мјдени тўрмыстыѕ дамып, ґркендеген уаєында жаѕа ўєымдар
пайда болып, сол жаѕа ўєымдарды атау ќажеттілігі туады. Осыдан барып жаѕа ўєымды
білдіретін сґздер тілімізге еніп жатады.
Ґмір
ќажеттілігіне байланысты жаѕадан пайда болып, ќолданысќа тїсіп жатќан жаѕа
сґздер неологизм деп аталады. Мысалы, тјлімгер, телефон, егемендік,
баєдаршам, телевизор, кибернетика, фермер т.б.
Ескертетін бір
нјрсе: бїгінгі неологизм деп таныєан сґздеріміз бірсыпыра уаќыт ґткеннен соѕ,
неологизмдердіѕ ќатарынан шыєып, кїнделікті ќолданылатын актив сґздердіѕ
ќатарына ќосылып жатады.
Диалект
сґздер мен кјсіби сґздер
Тілде белгілі
бір аймаќќа єана тїсінікті болып ќолданылатын, ґзге ґѕір адамдарына
тїсініксіздеу болатын сґздерді диалект сґздер деп атайды. Мысалы, јйдік (жаќсы), јттік (ќармаќтыѕ тілші), бјдірен (ќияр), кґпшік (кішкентай жастыќ), сым (шалбар), жеѕде (кґйлек), оттыќ(сіріѕке, шырпы), дырау (їлкен, зор), жозы (деѕгелек аласа стґл)
т.б.
Тілімізде
белгілі бір мамандыќќа, кјсшке байланысты ќолданылатын сґздерді кјсіби сґздер дейді. Кјсіби сґздер кјсіптіѕ јр
тїріне байланысты ґздерінше бір топ ќўрайды. Мысалы, маќта шаруашылыєына ќатысты
сґздер: атыз — егіс танабыныѕ шахмат тїріндегі кґрінісі; жїйек — егіс егілген
ќатар; шиіт - маќтаныѕ дјні, ўрыєы; аќаба - судыѕ еѕ аќырєы ќалдыєы немесе
судыѕ сыртќа асып шыќќаны.
Балыќ шаруашылыєына ќатысты сґздер: жылым - ґзен суыныѕ еріп, мўздыѕ бетіне шыєуы; ау - балыќ аулау їшін жіптен тоќылєан тор; аханшы - ќызыл балыќ аулаушы; инелік — ау тоќитын аєаш ине т.б.